Öz
Amīr Chupan, one of the most important figures of the last period of the Ilkhanid State, is a member of the Mongols Suldus clan. After Öljeitü’s death, his son Abū Saˊīd succeeded him, which was a turning point in Amīr Chupan’s career. Amīr Chupan, who was approved by the new Ilkhan as amīru’l-omarā in the Öljeitü era, managed to rule the state for about ten years until his execution in 1327. Chupan, first inflicted a heavy defeat on the Khan of the Golden Horde, Uzbek, in the Caucasus in 1318. In 1319, he strengthened his position by suppressing the internal revolt that seriously shook the Ilkhanid State; as a result of the victory, Chupan and his family became the sole dominant power in the country. In the same year, he married ruler's sister, Sati Bik, and consolidated his sovereignty over the Ilkhanid State. Upon his son Temurtash's revolt in Anatolia in 1322-1323, he came to Anatolia and subdued him; afterwards, Temurtash, who was brought before Ilkhan, was appointed as the governor of Anatolia again. The power of Chupan reached its peak with the appointment of Rukn al-Dīn Sā’in to the office of the vizier Tāj al-Dīn ˊAlīshah, who died in 1324. Ilkhanid provinces were shared between Chupan and his family members. Chupan neutralized the attack of Uzbek Khan on Northern Azerbaijan in 1325 and dealt a great blow to the Golden Horde State. On the other hand, young Ilkhan, who wanted to rule the country independently, was uncomfortable living under Chupan's domination. Over time, changes in his behavior towards Chupan began to be observed. His love for the Chupan’s daughter, Baghdād Khatun, also played a role in the changes in behavious. Baghdād Khatun was married to Amīr Shaikh Hasan-i Jalayirī, Abū Saˊīd’s cousin, and Amīr Chupan was the biggest obstacle for the two of them to come together. Abū Saˊīd, who is no longer a child and believes that it is time to act against Chupan; while in Khorasan, Chupan had his son, Demasq Kvāca, who was in charge of Sultāniyye, executed using the excuse that he had secretly met with the wife of Öljeitü Khan. The next target of Abū Saˊīd was Amīr Chupan. After completing his preparations, he took action. Chupan, who learned of his son's death, was thinking of resisting Ilkhan at the first stage. Later, he tried to come to terms with Ilkhan through one of the important scholars of the period. After mediation attempts were unsuccessful, he continued his advance, trusting that he had a lot of soldiers. As the two armies approached each other, some of the important amīrs in Chupan's army left Chupan with the army that belonged to them. Chupan, who was in a difficult situation after these troops took the side of Ilkhan, was waiting for a very difficult life from now on. He looked for a place to take shelter. Herāt’s Malik Ghiyāth al-Dīn Kart, whom he had patronized in the past, and who was subject to İlhan, came to his mind. Amīr Chupan was executed in 1327 by Ghiyāth al-Dīn Kart, whom he was well hosted, in accordance with the order from Ilkhan. Chupan's sons were also caught in a short time and shared the same fate with their father. Thus, the reign of Amīr Chupan, who achieved many successes and kept the state alive during the reign of Abū Saˊīd, came to an end.
In this study, the process of the end of the influence of Amīr Chupan, who accelerated the disintegration of the Ilkhanid State with his death, started with last Ilkhanid ruler Abū Saˊīd’s accession to the throne, was examined in detail, based on the main sources.
Anahtar Kelimeler
Amir Chupan Abu Said Bahadur Khan Amir Demasq Kvaca Baghdad Khatun Malik Ghıyath al-Din Kart
Kaynakça
- ˊAbdullâh b. Fethullâh el-Bağdâdî (el-Maˊrûf bi’l-Gıyâsî), Târîhü’d-Düveli’l-İslâmiyye fî’ş-Şark, Dirâse ve Tahkîk: el-Üstâd Târık Nâfiˊ el-Hamdânî, Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, Beyrût 2010.
- Abū Bakr al-Qutbī al-Aharī, Ta’rīkh-i Shaikh Uwais, Neşr. ve İngilizce Terc. J. B. Van Loon, Lahey 1954.
- Ebû Bekr b. ˊAbdullâh b. Aybek ed-Devâdârî, Kenzü’d-Dürer ve Câmiˊü’l-Gurer, Tahkîk: Hans Robert Reomer, C. VII, Matbaˊatü’l-Cenne, Kâhire 1379/1960.
- Ebu’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf ibn Tagrîberdî, en-Nücûmü’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire, C. IX, Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kâhire 1361/1942.
- Ebu’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf ibn Tagrîberdî, el-Menhelü’s-Sâfî ve’l-Müstevfî baˊde’l-Vâfî, Neşr. Nebîl Muhammed ˊAbdülˊazîz, C. V, Kâhire 1985.
- Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, İbn Battûta Seyahatnâmesi, çev., inceleme ve notlar: A. Sait Aykut, C. I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004.
- Ebû’l-Kâsım ˊAbdullâh b. Muhammed el-Kâşânî, Târîh-i Ûlcâytû, Neşr. Mehîn Hamblî, İntişârât-ı ˊİlmî ve Ferhengî, Tahrân 1384.
- el-Melikü’l-Mü’eyyed ˊİmâdüddîn İsmâˊîl Ebu’l-Fidâ, Kitâbü’l-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, Tahkîk: Seyyîd Muhammed ˊAbdüllatîf el-Hatîb vd., C. IV, Matbaˊatü’l-Hüsniyye el-Mısriyye, y.y. t.y.
- Fahrüddîn Dâvûd Benâketî, Ravzatü Ulî’l-Elbâb fî Marifeti’t-Tevârîh ve’l-Ensâb (Târîh-i Benâketî), haz. Caˊfer Şeˊâr, İntişârât-ı Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, Tahrân 1378.
- Fasîh-i Hâfî, Mücmel-i Fasîhî, Neşr. Seyyid Muhsin Nâcî Nasr Âbâdî, C. II, İntişârât-ı Esâtîr, Tahrân 1386.
- Gıyâsüddîn Hümâmiddîn Hândmîr, Düstûrü’l-Vüzerâ, Neşr. Saˊîd Nefîsî, İntişârât-ı Ekbâl, Tahrân 1976.
- Gıyâsüddîn Hümâmiddîn Hândmîr, Târîh-i Habîbü’s-Siyer fî Ahbâr-i Efrâd-i Beşer, C. III, İntişârât-ı Kitâbhâne-yi Hayyâm, Tahrân 1333.
- Hâfız Hüseyin Kerbelâ’î-yi Tebrîzî, Ravzâtu’l-Cinân ve Cennâtü’l-Cinân, Neşr. Caˊfer Sultân el-Kurrâ’î, C. I-II, İntişârât-ı Sutûde, Tebrîz 1383.
- Hamdullâh Müstevfî-yi Kazvînî, Kitâb-ı Nüzhetü’l-Kulûb, Ed. Guy Le Strange, E. J. Brill&Luzac, Leyden-London 1915.
- Hamdullâh Müstevfî-yi Kazvînî, Târîh-i Güzîde, Neşr. ˊAbdülhüseyin Nevâ’î, Çâphâne-yi Firdevsî, İran 1339.
- Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî, Târih-i Güzide, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2018.
- İbn Haldûn, Târih-i İbn-i Haldûn, Farsça çev. ˊAbdulmuhammed Âyetî, C. IV, Müessese-yi Mutâlaˊât-ı ve Tahkîkât-ı Ferhengî, Tahrân 1368.
- İbn Kesîr, el-Bidaye ve’n-Nihaye, Büyük İslâm Tarihi, çev. Mehmet Keskin, C. XIV, Çağrı Yayınları, İstanbul 2017.
- Kâdî Ahmed Gaffârî-yi Kazvînî, Târîh-i Cihân Ârâ, Kitâb Furûşî Hâfız, Tahrân 1338.
- Kemâlüddîn ˊAbdürrezzâk-ı Semerkandî, Matlaˊ-i Saˊdeyn Mecmaˊ-ı Bahreyn, Neşr. ˊAbdülhüseyin Nevâ’î, C. II, Müessese-yi Mütâlaˊat ve Tahkîkât-ı Ferhengî, Pejûheşgâh, Tahrân 1372.
- Kerîmüddîn Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2000.
- Mufaddal b. Ebî’l-Fedâ’il, en-Nehcü’s-Sedîd ve’d-Dürrü’l-Ferîd fîmâ baˊde Târîhi İbni’l-ˊAmîd, Neşr. ve Almanca çev. Samira Kortantamer, Freiburg 1973.
- Muhammed b. ˊAlî b. Muhammed-i Şebânkâre’î, Mecmaˊu’l-Ensâb, Tahkîk: Mîr Hâşim Muhaddis, Müessese-yi İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahrân 1376.
- Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhând, Târîh-i Ravzatu’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ, Tashîh ve Tahşiye: Cemşîd Kiyânfer, C. V, İntişârât-i Esâtir, Tahrân 1380.
- Muˊînüddîn-i Natanzî, Müntehabü’t-Tevârîh-i Muˊînî, Neşr. Pervîn İstahrî, İntişârât-ı Esâtîr, Tahrân 1383.
- Reşîdüddîn Fazlullâh b. ˊİmâdüddevle Ebû’l-Hayr, Târîh-i Mübârek-i Gâzânî Dâstân-i Gâzân Hân, Neşr. Karl Jahn, London 1940.
- Salâhüddîn Halîl b. Aybek es-Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, Tahkîk: Şükrî Faysal, C. XI, Neşriyâtü’l-İslâmiyye, 1411/1991.
- Salâhüddîn Halîl b. Aybek es-Safedî, Aˊyânü’l-ˊAsr ve Aˊvânü’n-Nasr, Tahkîk: ˊAlî Ebû Zeyd vd., C. II, el-Matbaˊatü’l-Evlâ, Dımaşk 1998.
- Şerefüddîn ˊAlî Yezdî, Zafernâme, Neşr. Seyyid Saˊîd Mîr Muhammed Sâdık-ˊAbdülhüseyin Nevâ’î, C. I, Müze ve Merkez-i İsnâd-ı Meclis-i Şûrâ-yi İslâmî, Tahrân 1387.
- Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr (Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım), çev. ve notlar: Ahsen Batur, Selenge Yay., İstanbul 2014.
- Şihâbüddîn ˊAbdullâh b. Lütfullâh b. ˊAbdürreşîd el-Hâfî Hâfız-ı Ebrû, Zeyl-i Câmiˊü’t-Tevârîh-i Reşîdî, Neşr. Hânbâbâ Beyânî, Çâphâne-yi ˊİlmî, Tahrân 1317.
- Şihâbüddîn Ahmed b. ˊAbdulvahhâb en-Nuveyrî, Nihâyetü’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb, Tahkîk: el-Üstâz İbrâhîm Şemsüddîn, C. XXXV, Dârü’l-Kütübi’l-ˊİlmiyye, Beyrût 2004.
- Takiyüddîn Ahmed b. ˊAlî el-Makrîzî, Kitâbü’s-Sülûk li-Maˊrifeti Düveli’l-Mülûk, Neşr. Muhammed Mustafâ Ziyâde, C. II, Matbaˊatü li-Cennetü’t-Te’lîf ve’t-Tercüme ve’n-Neşr, Kâhire 1941.
- Yahyâ b. ˊAbdullatîf el-Hüseynî el-Kazvînî, Kitâb-ı Lübbü’t-Tevârîh, haz. Seyyid Celâlüddîn Tahrânî, Neşriyât-ı Müessese-yi Hâver, Tahrân 1314.
- AL-ḤUKAMᾹ’Ῑ, ‘Imād al-Dīn Šayḫ, “Study on a Decree of Amīr Čoban of 726 AH/1326 CE”, Orient, C. 50, 2015, ss. 10-24.
- ÂŞTİYÂNÎ, ˊAbbâs İkbâl, Târîh-i Moğûl, Mü’essese-yi İntişârât-ı Nigâh, Tahrân 1389.
- ATWOOD, Christopher P., Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, New York 2004.
- ÂYETÎ, ˊAbdulmuhammed, Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, Pijûheşgâh-ı ˊUlûm-i İnsânî ve Mutâlaât-ı Ferhengî, Tahrân 1383.
- BEYÂNÎ, Şîrîn, Dîn u Devlet der Îrân-ı ˊAhd-ı Moğûl, C. II, Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, Tahrân 1371.
- BEYÂNÎ, Şîrîn, Moğûlân ve Hükûmet-i Îlhânî der İran, Tahrân 1388.
- BLAİR, Sheila S., “The Coins of the Later Ilkhanids: A Typological Analysis”, The Journal of the Economic and Social History of the Orient, C. 26, 1983, ss. 295-317.
- BOYLE, John Andrew, “Dynastic And Political History Of The Il-Khӓns”, The Cambridge History Of Iran, The Saljuq and Mongol Periods, Ed. J. A. Boyle, C. V, Cambridge at the University Press, Cambridge 1968, ss. 303-422.
- BROWNE, Edward G., A Literary History of Persia, C. III, Cambridge the University Press, Cambridge 1956.
- DALKESEN, Nilgün, “İlhanlı Hanedanlığı’nda Siyâset ve Kadın”, Ortaçağda Kadın, Ed. Altan Çetin, Lotus Yayınları, Ankara 2011, ss. 553-566.
- DANUU, Ankhbayar, İlhanlı Devleti’nde Vezaret, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2016.
- DAYI, Özkan, “İlhanlı Devleti’nin Hicâz Bölgesi ile İlişkileri”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 3/6, Muğla 2021, ss. 251-260.
- GİLLİ-ELEWY, Hend, “On Women, Power, and Politics During the Last Phase of the Ilkhanate”, Arabica, S. 59, 2012, ss. 709-723.
- GÖDE, Kemal, “Anadolu’da Cengizli ve İlhanlı Hakimiyeti Dönemine Genel Bir Bakış (1239-1327)”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 1, Isparta 1995, ss. 165-190.
- GÖKBİLGİN, Özalp, “1313-1357 Yılları Arasında Altınordu Devleti”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, S. 4 (Ayrı Baskı), Erzurum 1972, ss. 1-52.
- GÜL, Muammer, “İlhanlı-Memlûk Rekabetinden Osmanlı-Memlûk Rekabetine: Hicaz Su Yolları Tamiri Meselesinin Tarihî Arka Planı”, Belleten, S. 70/259, Ankara 2006, ss. 845-866.
- HAYKIRAN, Kemal Ramazan, Moğollar Zamanında Yakın Doğu, Ötüken Neşr., İstanbul 2016.
- HOWORTH, Henry H., History of the Mongols from the 9th to the 19th Century, Part III., The Mongols of Persia, Ch’eng Wen Publishing Company, Taipei 1970.
- JACKSON, Peter, “Abū Sa`īd”, Encyclopaedia Iranica, C. I, Leiden 1983, ss. 374-377.
- JACKSON, Peter and MELVİLLE, Charles, “Ḡīāt-al-dīn Mohammad”, Encyclopaedia Iranica, C. X, Leiden 2001, ss. 598-599.
- KAFALI, Mustafa, Ak-Orda Hânedânı Devrinde Altın-Orda Hanlığı (1227-1360), Habilitasyon Tezi, İstanbul 1972.
- KAMALOV, İlyas, Moğolların Kafkasya Politikası, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2003.
- LAMBTON, Ann K. S., Landlord and Peasant in Persia, Oxford University Press, London, New York, Toronto 1953.
- LANE, George, “Persian Notables and the Families Who Underpinned the Ilkhanate”, Nomads as Agents of Cultural Change: The Mongols and Their Eurosian Predecessors, Ed. Reuven Amitai and Michal Biran, University of Hawaii Press, Honolulu 2014, ss. 182-213.
- MAˊDENKEN, Maˊsûme, be-Yâsâ Resîdegân der ˊAsr-ı Îlhânî, Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, Tahrân 1375.
- MATSUİ, Dai, “Six Seals on the Verso of Čoban’s Decree of 726 AH/1326 CE”, Orient, C. 50, 2015, ss. 35-39.
- MAY, Timothy, Moğol İmparatorluğu, çev. Ülke Evrim Uysal, Kronik Yayınları, İstanbul 2021.
- MELVİLLE, Charles and ZARYAB, Abbas, “Chobanids”, Encyclopaedia Iranica, C. V, Leiden 1992, ss. 496-502.
- MELVİLLE, Charles, “Cobān”, Encyclopaedia Iranica, C. V, Leiden 1992, ss. 875-878.
- MELVİLLE, Charles, “ ‘The Year of the Elephant’ Mamluk-Mongol Rivalry in the Hejaz in the Reign of Abū Saˊīd (1317-1335)”, Studia Iranica, S. 21, 1992, ss. 197-214.
- MELVİLLE, Charles, “Demasq Kvāca”, Encyclopaedia Iranica, C. VII, Leiden 1994, ss. 256-257.
- MELVİLLE, Charles, “Wolf or Shepherd? Amir Chupan’s Attitude to Government”, The Court of the Il-Khans, 1290-1340, Ed. J. Raby-T. Firzherbert, Oxford University Press, Oxford 1996, ss. 79-91.
- MELVİLLE, Charles, The Fall of Amir Chupan and the Decline of the Ilkhanate, 1327-37: A Decade of Discord in Mongol Iran, Research Institute for Inner Asian Studies, Bloomington 1999.
- MİLÂNİ, Hüseyin Peyrovi, Ebû Said Bahadır Han (1316-1335), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1971.
- MORGAN, David, The Mongols, Blackwell Pub., Oxford 1986.
- MURTAZAVÎ, Menûçehr, Mesâ’il-i ˊAsr-ı Îlhânân, Bünyâd-ı Mevkûfât-ı Doktor Mahmûd Afşâr Yezdî, Tahrân 1385.
- NEBE’Î, Ebû’l-Fazl, Çûpâniyân, der Târîh-i Îlhâniyân yâ Târîh-i Âl-i Çupân, y.y., Tahrân 1352.
- ÖZEN, Firdevs, İlhanlı Devleti’nin Dağılışı ve Halefi Olan Devletler (1335-1350), Berikan Yayınevi, Ankara 2022.
- ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, Gâzân Han ve Reformları (1295-1304) Moğol İranında Gelenek ve Değişim, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2009.
- SAVORY, R. M., “Cūbānids”, Encyclopaedia of Islam, C. II, Leiden 1991, ss. 67-68.
- SPULER, Bertold, İran Moğolları, çev. Cemal Köprülü, TTK Yayınları, Ankara 1987.
- SUBAŞI, Ömer, Gürcü-Moğol İlişkisi - Güney Kafkasya 1220-1346 -, Kitabevi, İstanbul 2015.
- SÜMER, Faruk, “Anadolu’da Moğollar”, SAD, C. I, Ankara 1970, ss. 1-147.
- TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Neşr., İstanbul 2005.
- UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Anadolu Türk Tarihinde Üç Mühim Sima”, TTEM, S. 1/5, İstanbul 1930-31, ss. 64-82.
- UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Emîr Çoban Soldoz ve Demirtaş”, Belleten, S. 31/124, Ankara 1967, ss. 601-646.
- YOKKAİCHİ, Yasuhiro, “Four Seals in ’Phags-pa and Arabic Scripts on Amīr Čoban’s Decree of 726 AH/1326 CE”, Orient, C. 50, 2015, ss. 25-33.
- YUVALI, Abdulkadir, İlhanlı Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2017.
Öz
İlhanlı Devleti’nin son döneminin en önemli figürlerinden birisi olan Emîr Çoban, Moğolların Suldus boyuna mensuptur. Gazan ve Ölceytü Han devirlerinde askerî görevlerdeki başarılarıyla adı geçen İlhanlar’ın güvenini kazanmıştır. Ölceytü’nün ölümünün ardından yerine oğlu Ebû Saˊîd’in geçmesi, Emîr Çoban’ın kariyerinde bir dönüm noktası olmuş; yeni İlhan tarafından Ölceytü devrindeki emîrü’l-ümerâ mevki onaylanan Çoban, idam edildiği 1327 yılına kadar yaklaşık on yıl devletin dizginlerini elinde tutmayı başarmıştır. Çoban, ilk olarak 1318’de Altın Orda Hanı Özbek’i Kafkaslar’da ağır bir yenilgiye uğrattı. 1319’da İlhanlı Devleti’ni ciddi şekilde sarsan iç isyanı bastırarak konumunu güçlendirdi. Kazanılan zafer sonucunda Çoban ve ailesi ülkede tek hâkim güç duruma geldi. Aynı yıl hükümdarın kız kardeşi Satı Bik ile evlenerek İlhanlı Devleti üzerindeki egemenliğini sağlamlaştırdı. Oğlu Temürtaş’ın 1322-1323’de Anadolu’da isyan etmesi üzerine Anadolu’ya gelerek onu itaat altına aldı; sonrasında İlhan’ın huzuruna çıkartılan Temürtaş tekrar Anadolu valisi tayin edildi. 1324’te vefat eden vezir Tâcüddîn ˊAlîşâh’ın makamına Rüknüddîn Sâyin’in tayin edilmesi ile Çoban’ın gücü en üst noktaya erişti. İlhanlı vilayetleri Çoban ve aile üyeleri arasında paylaşıldı. Çoban, 1325’te Özbek Han’ın Kuzey Azerbâycân’a gerçekleştirdiği saldırıyı etkisiz hale getirdi ve Altın Orda Devleti’ne büyük bir darbe indirdi. Buna karşın ülkeyi bağımsız bir şekilde yönetmek isteyen genç İlhan, Çoban’ın baskısı altında yaşamaktan rahatsızlık duymaktaydı. Zamanla Çoban’a karşı davranışlarında değişiklikler gözlenmeye başladı. Bunda Çoban’ın kızı Bağdâd Hatun’a duyduğu aşkın da payı vardı. Bağdâd Hatun, Ebû Saˊîd’in kuzeni Emîr Şeyh Hasan-ı Celayirî ile evliydi ve Emîr Çoban ikisinin bir araya gelmesi önündeki en büyük engeldi. Artık çocuk olmayan ve Çobanlılara karşı harekete geçme vaktinin geldiğine inanan Ebû Saˊîd, Çoban Horâsân’da iken onun Sultâniyye’de görevli oğlu Dımaşk Hoca’yı Ölceytü Han’ın hanımı ile gizlice görüştüğü bahanesini ileri sürerek idam ettirdi. Ebû Saˊîd’in bundan sonraki asıl hedefi, Emîr Çoban’dı. Hazırlıklarını tamamlayarak harekete geçti. Oğlunun ölümünü öğrenen Çoban ise ilk aşamada İlhan’a karşı koyma düşüncesindeydi. Daha sonra devrin önemli ulemalarından biri aracılığıyla İlhan ile anlaşmaya çalıştı. Arabuluculuk girişimlerinin başarısız olması üzerine asker sayısının çok olmasına güvenerek ilerleyişine devam etti. İki ordu birbirine yaklaştığı sırada Çoban’ın ordusundaki önemli emîrlerin bir kısmı kendilerine ait olan ordu ile Çoban’dan ayrıldılar. Bu birliklerin İlhan’ın safına geçmesi ile güç durumda kalan Çoban’ı bundan sonra oldukça zorlu bir hayat bekliyordu. Sığınabileceği bir yer arayışına girdi. Aklına geçmişte himaye ettiği, İlhan’a tâbi Herât Meliki Gıyâsüddîn Kert geldi. Emir Çoban, oldukça iyi kabul gördüğü Gıyâsüddîn Kert tarafından İlhan’dan gelen emir gereğince 1327 yılında idam edildi. Çoban’ın oğulları da kısa süre içinde yakalanıp babalarıyla aynı sonu paylaştılar. Böylece Ebû Saˊîd döneminde birçok başarıya imza atan ve devleti ayakta tutan Emîr Çoban’ın hâkimiyet devri sona erdi.
Bu çalışmada ölümüyle İlhanlı Devleti’nin dağılışını hızlandıran Emîr Çoban’ın, son İlhan Ebû Saˊîd’in tahta çıkmasıyla başlayan yönetimdeki etkinliğinin sona eriş süreci ana kaynaklara dayanarak ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler
Emîr Çoban Ebû Saîd Bahâdır Han Emîr Dımaşk Hoca Bağdâd Hatun Melik Gıyâsüddîn Kert
Kaynakça
- ˊAbdullâh b. Fethullâh el-Bağdâdî (el-Maˊrûf bi’l-Gıyâsî), Târîhü’d-Düveli’l-İslâmiyye fî’ş-Şark, Dirâse ve Tahkîk: el-Üstâd Târık Nâfiˊ el-Hamdânî, Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, Beyrût 2010.
- Abū Bakr al-Qutbī al-Aharī, Ta’rīkh-i Shaikh Uwais, Neşr. ve İngilizce Terc. J. B. Van Loon, Lahey 1954.
- Ebû Bekr b. ˊAbdullâh b. Aybek ed-Devâdârî, Kenzü’d-Dürer ve Câmiˊü’l-Gurer, Tahkîk: Hans Robert Reomer, C. VII, Matbaˊatü’l-Cenne, Kâhire 1379/1960.
- Ebu’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf ibn Tagrîberdî, en-Nücûmü’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire, C. IX, Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kâhire 1361/1942.
- Ebu’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf ibn Tagrîberdî, el-Menhelü’s-Sâfî ve’l-Müstevfî baˊde’l-Vâfî, Neşr. Nebîl Muhammed ˊAbdülˊazîz, C. V, Kâhire 1985.
- Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, İbn Battûta Seyahatnâmesi, çev., inceleme ve notlar: A. Sait Aykut, C. I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004.
- Ebû’l-Kâsım ˊAbdullâh b. Muhammed el-Kâşânî, Târîh-i Ûlcâytû, Neşr. Mehîn Hamblî, İntişârât-ı ˊİlmî ve Ferhengî, Tahrân 1384.
- el-Melikü’l-Mü’eyyed ˊİmâdüddîn İsmâˊîl Ebu’l-Fidâ, Kitâbü’l-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, Tahkîk: Seyyîd Muhammed ˊAbdüllatîf el-Hatîb vd., C. IV, Matbaˊatü’l-Hüsniyye el-Mısriyye, y.y. t.y.
- Fahrüddîn Dâvûd Benâketî, Ravzatü Ulî’l-Elbâb fî Marifeti’t-Tevârîh ve’l-Ensâb (Târîh-i Benâketî), haz. Caˊfer Şeˊâr, İntişârât-ı Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, Tahrân 1378.
- Fasîh-i Hâfî, Mücmel-i Fasîhî, Neşr. Seyyid Muhsin Nâcî Nasr Âbâdî, C. II, İntişârât-ı Esâtîr, Tahrân 1386.
- Gıyâsüddîn Hümâmiddîn Hândmîr, Düstûrü’l-Vüzerâ, Neşr. Saˊîd Nefîsî, İntişârât-ı Ekbâl, Tahrân 1976.
- Gıyâsüddîn Hümâmiddîn Hândmîr, Târîh-i Habîbü’s-Siyer fî Ahbâr-i Efrâd-i Beşer, C. III, İntişârât-ı Kitâbhâne-yi Hayyâm, Tahrân 1333.
- Hâfız Hüseyin Kerbelâ’î-yi Tebrîzî, Ravzâtu’l-Cinân ve Cennâtü’l-Cinân, Neşr. Caˊfer Sultân el-Kurrâ’î, C. I-II, İntişârât-ı Sutûde, Tebrîz 1383.
- Hamdullâh Müstevfî-yi Kazvînî, Kitâb-ı Nüzhetü’l-Kulûb, Ed. Guy Le Strange, E. J. Brill&Luzac, Leyden-London 1915.
- Hamdullâh Müstevfî-yi Kazvînî, Târîh-i Güzîde, Neşr. ˊAbdülhüseyin Nevâ’î, Çâphâne-yi Firdevsî, İran 1339.
- Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî, Târih-i Güzide, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2018.
- İbn Haldûn, Târih-i İbn-i Haldûn, Farsça çev. ˊAbdulmuhammed Âyetî, C. IV, Müessese-yi Mutâlaˊât-ı ve Tahkîkât-ı Ferhengî, Tahrân 1368.
- İbn Kesîr, el-Bidaye ve’n-Nihaye, Büyük İslâm Tarihi, çev. Mehmet Keskin, C. XIV, Çağrı Yayınları, İstanbul 2017.
- Kâdî Ahmed Gaffârî-yi Kazvînî, Târîh-i Cihân Ârâ, Kitâb Furûşî Hâfız, Tahrân 1338.
- Kemâlüddîn ˊAbdürrezzâk-ı Semerkandî, Matlaˊ-i Saˊdeyn Mecmaˊ-ı Bahreyn, Neşr. ˊAbdülhüseyin Nevâ’î, C. II, Müessese-yi Mütâlaˊat ve Tahkîkât-ı Ferhengî, Pejûheşgâh, Tahrân 1372.
- Kerîmüddîn Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2000.
- Mufaddal b. Ebî’l-Fedâ’il, en-Nehcü’s-Sedîd ve’d-Dürrü’l-Ferîd fîmâ baˊde Târîhi İbni’l-ˊAmîd, Neşr. ve Almanca çev. Samira Kortantamer, Freiburg 1973.
- Muhammed b. ˊAlî b. Muhammed-i Şebânkâre’î, Mecmaˊu’l-Ensâb, Tahkîk: Mîr Hâşim Muhaddis, Müessese-yi İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahrân 1376.
- Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhând, Târîh-i Ravzatu’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ, Tashîh ve Tahşiye: Cemşîd Kiyânfer, C. V, İntişârât-i Esâtir, Tahrân 1380.
- Muˊînüddîn-i Natanzî, Müntehabü’t-Tevârîh-i Muˊînî, Neşr. Pervîn İstahrî, İntişârât-ı Esâtîr, Tahrân 1383.
- Reşîdüddîn Fazlullâh b. ˊİmâdüddevle Ebû’l-Hayr, Târîh-i Mübârek-i Gâzânî Dâstân-i Gâzân Hân, Neşr. Karl Jahn, London 1940.
- Salâhüddîn Halîl b. Aybek es-Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, Tahkîk: Şükrî Faysal, C. XI, Neşriyâtü’l-İslâmiyye, 1411/1991.
- Salâhüddîn Halîl b. Aybek es-Safedî, Aˊyânü’l-ˊAsr ve Aˊvânü’n-Nasr, Tahkîk: ˊAlî Ebû Zeyd vd., C. II, el-Matbaˊatü’l-Evlâ, Dımaşk 1998.
- Şerefüddîn ˊAlî Yezdî, Zafernâme, Neşr. Seyyid Saˊîd Mîr Muhammed Sâdık-ˊAbdülhüseyin Nevâ’î, C. I, Müze ve Merkez-i İsnâd-ı Meclis-i Şûrâ-yi İslâmî, Tahrân 1387.
- Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr (Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım), çev. ve notlar: Ahsen Batur, Selenge Yay., İstanbul 2014.
- Şihâbüddîn ˊAbdullâh b. Lütfullâh b. ˊAbdürreşîd el-Hâfî Hâfız-ı Ebrû, Zeyl-i Câmiˊü’t-Tevârîh-i Reşîdî, Neşr. Hânbâbâ Beyânî, Çâphâne-yi ˊİlmî, Tahrân 1317.
- Şihâbüddîn Ahmed b. ˊAbdulvahhâb en-Nuveyrî, Nihâyetü’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb, Tahkîk: el-Üstâz İbrâhîm Şemsüddîn, C. XXXV, Dârü’l-Kütübi’l-ˊİlmiyye, Beyrût 2004.
- Takiyüddîn Ahmed b. ˊAlî el-Makrîzî, Kitâbü’s-Sülûk li-Maˊrifeti Düveli’l-Mülûk, Neşr. Muhammed Mustafâ Ziyâde, C. II, Matbaˊatü li-Cennetü’t-Te’lîf ve’t-Tercüme ve’n-Neşr, Kâhire 1941.
- Yahyâ b. ˊAbdullatîf el-Hüseynî el-Kazvînî, Kitâb-ı Lübbü’t-Tevârîh, haz. Seyyid Celâlüddîn Tahrânî, Neşriyât-ı Müessese-yi Hâver, Tahrân 1314.
- AL-ḤUKAMᾹ’Ῑ, ‘Imād al-Dīn Šayḫ, “Study on a Decree of Amīr Čoban of 726 AH/1326 CE”, Orient, C. 50, 2015, ss. 10-24.
- ÂŞTİYÂNÎ, ˊAbbâs İkbâl, Târîh-i Moğûl, Mü’essese-yi İntişârât-ı Nigâh, Tahrân 1389.
- ATWOOD, Christopher P., Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, New York 2004.
- ÂYETÎ, ˊAbdulmuhammed, Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, Pijûheşgâh-ı ˊUlûm-i İnsânî ve Mutâlaât-ı Ferhengî, Tahrân 1383.
- BEYÂNÎ, Şîrîn, Dîn u Devlet der Îrân-ı ˊAhd-ı Moğûl, C. II, Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, Tahrân 1371.
- BEYÂNÎ, Şîrîn, Moğûlân ve Hükûmet-i Îlhânî der İran, Tahrân 1388.
- BLAİR, Sheila S., “The Coins of the Later Ilkhanids: A Typological Analysis”, The Journal of the Economic and Social History of the Orient, C. 26, 1983, ss. 295-317.
- BOYLE, John Andrew, “Dynastic And Political History Of The Il-Khӓns”, The Cambridge History Of Iran, The Saljuq and Mongol Periods, Ed. J. A. Boyle, C. V, Cambridge at the University Press, Cambridge 1968, ss. 303-422.
- BROWNE, Edward G., A Literary History of Persia, C. III, Cambridge the University Press, Cambridge 1956.
- DALKESEN, Nilgün, “İlhanlı Hanedanlığı’nda Siyâset ve Kadın”, Ortaçağda Kadın, Ed. Altan Çetin, Lotus Yayınları, Ankara 2011, ss. 553-566.
- DANUU, Ankhbayar, İlhanlı Devleti’nde Vezaret, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2016.
- DAYI, Özkan, “İlhanlı Devleti’nin Hicâz Bölgesi ile İlişkileri”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 3/6, Muğla 2021, ss. 251-260.
- GİLLİ-ELEWY, Hend, “On Women, Power, and Politics During the Last Phase of the Ilkhanate”, Arabica, S. 59, 2012, ss. 709-723.
- GÖDE, Kemal, “Anadolu’da Cengizli ve İlhanlı Hakimiyeti Dönemine Genel Bir Bakış (1239-1327)”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 1, Isparta 1995, ss. 165-190.
- GÖKBİLGİN, Özalp, “1313-1357 Yılları Arasında Altınordu Devleti”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, S. 4 (Ayrı Baskı), Erzurum 1972, ss. 1-52.
- GÜL, Muammer, “İlhanlı-Memlûk Rekabetinden Osmanlı-Memlûk Rekabetine: Hicaz Su Yolları Tamiri Meselesinin Tarihî Arka Planı”, Belleten, S. 70/259, Ankara 2006, ss. 845-866.
- HAYKIRAN, Kemal Ramazan, Moğollar Zamanında Yakın Doğu, Ötüken Neşr., İstanbul 2016.
- HOWORTH, Henry H., History of the Mongols from the 9th to the 19th Century, Part III., The Mongols of Persia, Ch’eng Wen Publishing Company, Taipei 1970.
- JACKSON, Peter, “Abū Sa`īd”, Encyclopaedia Iranica, C. I, Leiden 1983, ss. 374-377.
- JACKSON, Peter and MELVİLLE, Charles, “Ḡīāt-al-dīn Mohammad”, Encyclopaedia Iranica, C. X, Leiden 2001, ss. 598-599.
- KAFALI, Mustafa, Ak-Orda Hânedânı Devrinde Altın-Orda Hanlığı (1227-1360), Habilitasyon Tezi, İstanbul 1972.
- KAMALOV, İlyas, Moğolların Kafkasya Politikası, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2003.
- LAMBTON, Ann K. S., Landlord and Peasant in Persia, Oxford University Press, London, New York, Toronto 1953.
- LANE, George, “Persian Notables and the Families Who Underpinned the Ilkhanate”, Nomads as Agents of Cultural Change: The Mongols and Their Eurosian Predecessors, Ed. Reuven Amitai and Michal Biran, University of Hawaii Press, Honolulu 2014, ss. 182-213.
- MAˊDENKEN, Maˊsûme, be-Yâsâ Resîdegân der ˊAsr-ı Îlhânî, Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, Tahrân 1375.
- MATSUİ, Dai, “Six Seals on the Verso of Čoban’s Decree of 726 AH/1326 CE”, Orient, C. 50, 2015, ss. 35-39.
- MAY, Timothy, Moğol İmparatorluğu, çev. Ülke Evrim Uysal, Kronik Yayınları, İstanbul 2021.
- MELVİLLE, Charles and ZARYAB, Abbas, “Chobanids”, Encyclopaedia Iranica, C. V, Leiden 1992, ss. 496-502.
- MELVİLLE, Charles, “Cobān”, Encyclopaedia Iranica, C. V, Leiden 1992, ss. 875-878.
- MELVİLLE, Charles, “ ‘The Year of the Elephant’ Mamluk-Mongol Rivalry in the Hejaz in the Reign of Abū Saˊīd (1317-1335)”, Studia Iranica, S. 21, 1992, ss. 197-214.
- MELVİLLE, Charles, “Demasq Kvāca”, Encyclopaedia Iranica, C. VII, Leiden 1994, ss. 256-257.
- MELVİLLE, Charles, “Wolf or Shepherd? Amir Chupan’s Attitude to Government”, The Court of the Il-Khans, 1290-1340, Ed. J. Raby-T. Firzherbert, Oxford University Press, Oxford 1996, ss. 79-91.
- MELVİLLE, Charles, The Fall of Amir Chupan and the Decline of the Ilkhanate, 1327-37: A Decade of Discord in Mongol Iran, Research Institute for Inner Asian Studies, Bloomington 1999.
- MİLÂNİ, Hüseyin Peyrovi, Ebû Said Bahadır Han (1316-1335), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1971.
- MORGAN, David, The Mongols, Blackwell Pub., Oxford 1986.
- MURTAZAVÎ, Menûçehr, Mesâ’il-i ˊAsr-ı Îlhânân, Bünyâd-ı Mevkûfât-ı Doktor Mahmûd Afşâr Yezdî, Tahrân 1385.
- NEBE’Î, Ebû’l-Fazl, Çûpâniyân, der Târîh-i Îlhâniyân yâ Târîh-i Âl-i Çupân, y.y., Tahrân 1352.
- ÖZEN, Firdevs, İlhanlı Devleti’nin Dağılışı ve Halefi Olan Devletler (1335-1350), Berikan Yayınevi, Ankara 2022.
- ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, Gâzân Han ve Reformları (1295-1304) Moğol İranında Gelenek ve Değişim, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2009.
- SAVORY, R. M., “Cūbānids”, Encyclopaedia of Islam, C. II, Leiden 1991, ss. 67-68.
- SPULER, Bertold, İran Moğolları, çev. Cemal Köprülü, TTK Yayınları, Ankara 1987.
- SUBAŞI, Ömer, Gürcü-Moğol İlişkisi - Güney Kafkasya 1220-1346 -, Kitabevi, İstanbul 2015.
- SÜMER, Faruk, “Anadolu’da Moğollar”, SAD, C. I, Ankara 1970, ss. 1-147.
- TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Neşr., İstanbul 2005.
- UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Anadolu Türk Tarihinde Üç Mühim Sima”, TTEM, S. 1/5, İstanbul 1930-31, ss. 64-82.
- UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Emîr Çoban Soldoz ve Demirtaş”, Belleten, S. 31/124, Ankara 1967, ss. 601-646.
- YOKKAİCHİ, Yasuhiro, “Four Seals in ’Phags-pa and Arabic Scripts on Amīr Čoban’s Decree of 726 AH/1326 CE”, Orient, C. 50, 2015, ss. 25-33.
- YUVALI, Abdulkadir, İlhanlı Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2017.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 20 Temmuz 2023 |
| Gönderilme Tarihi | 13 Şubat 2023 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2023 Cilt: 5 Sayı: 10 |
