الأصول التشريعية لتحريم الربا في صدر الإسلام

الملخص

تهدف هذه المقالة إلى دراسة أصول تحريم الربا في التشريع الإسلامي وبيان أبرز صوره العملية التطبيقية، كذلك تهدف إلى دراسة أهم العقود الربوية التي كانت شائعة في صدر الإسلام، وأصول تحريمها، كما تهدف الدراسة إلى بيان أسس عقود المبادلات والنصوص المتعلقة بها من الكتاب والسنة. ولتحقيق غايات الدراسة فإن الباحث استخدم المنهج الاستقرائي بالاطلاع على عدد كبير من النصوص الشرعية والكتب والدراسات ذات العلاقة بموضوع الربا؛ لتقديم رؤية شاملة حول الربا في التشريع الإسلامي، ومن ثم اتبع الباحث المنهج الاستنباطي لتحليل حكمة تحريم الربا وتقسيمات الربا وآلية عقود التبادل وما ترتب عليها من أحكام وبيان الأمثلة والتطبيقات لها والربط فيما بينها. وقد تناولت الدراسة عددا من الموضوعات أهمها الربا ومفهومه وعلته الفقهية، وتقسيماته من جهات مختلفة، وسبب تحريمه ديانة واقتصاديا، والعقود والأعمال والخدمات القائمة على الرّبا، وبدائل العقود والمعاملات الربوية في الإسلام وأهميتها، وضوابط عقود الصرف لمنع الربا، وغيرها من الموضوعات ذات العلاقة.

Öz

Bu çalışma, İslam hukukunda ribâ/faiz yasağının temellerini ortaya koymayı ve faizin en çok bilinen ve uygulanan şekillerini açıklamayı hedeflemektedir. Ayrıca İslam’ın erken döneminde yaygın olan en önemli ribevî akitleri ve bu akitlerin yasaklanmasının dayanaklarını, ivazlı/bedelli akitlerin esaslarını ve bunlarla ilgili Kitap ve sünnetteki nasları incelemek de çalışmanın hedefleri arasındadır. Bu hedefleri gerçekleştirmek üzere çalışmada öncelikle tümevarım yöntemi kullanılarak İslam hukukunda ribâ hakkında kapsamlı bir bakış açısı sunabilmek için konuyla ilgili çok sayıda şer’î metin (nass), klasik kaynak ve modern çalışma taranmıştır. Buradan hareketle ardından tümdengelim yöntemi takip edilerek ribânın yasaklanmasının hikmeti analiz edildi. Farklı açılardan ribânın sınıflandırılması incelendi. Bedelli akitlerin sistematiği ve akitlerle ilgili hükümler, örnekler ve uygulamaların açıklanması ve aralarındaki ilişki incelendi. Ribâ yani faizin anlamı ve İslam hukukuna göre illeti üzerinde duruldu. Yine farklı açılardan yapılan taksimlere göre ribanın çeşitleri ile dini ve iktisadi açıdan ribanın yasaklanma gerekçesi ele alındı. Ardından ribâya dayanan hukuki işlemlerden sırasıyla satım sözleşmeleri, iş ve hizmetler akitleri üzerinde durularak İslam’da faizli akit ve işlemlerin alternatifleri ve bunların önemi ortaya kondu. Son olarak ribâyı önlemek amacıyla yapılan düzenlemeleri göstermek için sarf sözleşmelerinin kuralları ve konuyla ilgili diğer bazı hususlar başta olmak üzere çok sayıda konu ele alınmıştır.

Abstract

This study aims to study the origins of the prohibition of usury in Islamic legislation and to clarify its most prominent practical forms. It also aims to study the most important usurious-based contracts that were common in the early era of Islam, and the origins of their prohibition. The study also aims to clarify the foundations of exchange contracts and the texts related to them. To achieve the objectives of the study, the researcher used the inductive method by looking at a large number of legal texts, books and studies related to the issue of usury. This is to provide a comprehensive vision about usury in Islamic legislation, and then the researcher followed the deductive approach to analyze the reason for prohibiting usury, the divisions of usury, the mechanism of exchange contracts, the consequent rulings, the examples and applications of them, and the link between them. The study reviewed a number of topics, including usury, its divisions, the reason for its prohibition, contracts, works and services based on usury, alternatives to contracts and usurious transactions in Islam, controls of exchange contracts to prevent usury, and other related topics.