Öz
Hamamlar, sıcak su ile sıcak mekânda yıkanma imkânı sunan, kâgir olarak inşa edilmiş, suya ve ısınmaya bağlı teknik detayları geliştirilmiş olan yapılardı. Osmanlı döneminde toplumsal hayatın önemli bir parçası olan bu yapılar, bu özelliklerinden ötürü de tarihi birçok belgeye konu olmuşlardı. Bu belgeler ferman, fetva, kadı sicili, tamir keşfi gibi yazılı belgeler olabildiği gibi, çizim, kroki, minyatür, fotoğraf gibi görsel belgelerdi ve hamamları farklı açılardan kayıt altına almışlardı. Görsel ve yazılı arşiv belgelerine dayanarak bu makale, hamam yapılarının suya ve ısınmaya bağlı yapısal detaylarını, bu belgeler ve mevcut hamam yapıları üzerinden sorgulayarak ortaya koymayı amaçlamaktadır. Tarihi belgelere yansıyan bu detaylar, hamam yapılarına ilişkin terminoloji, malzeme ve teknik çözüm bağlamında literatüre katkı sağlayacak niteliktedir. Bu detaylar, Anadolu’da Osmanlı döneminde inşa edilmiş ve günümüze ulaşmış hamam örnekleri üzerinden sorgulanarak ele alınmıştır. Bu çalışmayla arşiv belgelerinin, hamamların işleyişi ve yapısal olarak detay çözümlerini içerebilen önemli kaynaklar olduğu da ortaya konulmuştur. Bugün özgün işlevinde kullanılan veya kullanılmayan kültür varlığı niteliğinde olan bu yapıların, detayları ile birlikte korunması gerekliliği söz konusudur. Bu makale aynı zamanda, tarihi belgelere yansıyan hamamların bu teknik detaylarının, yapıyı doğru çözümlemek ve doğru koruma uygulamaları gerçekleştirmek için kullanılabilir bilgiye dönüşmesini de hedeflemiştir.
Anahtar Kelimeler
hamam tarihi belgeler su sistemi detayları ısıtma sistemi detayları koruma
Destekleyen Kurum
Çalışma, herhangi bir kurum tarafından destek almamıştır.
Teşekkür
Makalede kullanılan belgelerdeki Osmanlıca metinleri çeviren MEÜ Tarih Bölümü öğretim üyesi Mehtap Çelik’e, tüteklik kelimesinin kökenine dair sorularımda bana yardımcı olan AÜ DTCF Tarih bölümü öğretim üyeleri Hülya Taş ve Mustafa Uyar’a, doktora tezi kapsamında incelediği Yıldız Sarayı’na ilişkin belgelerde hamama ilişkin bilgilerini benimle paylaşan MEÜ Sanat Tarihi Bölümü araştırma görevlisi Halil Elemana’ya ve de Piriştine hamam fotoğrafı için değerli hocam Ayşıl Yavuz’a teşekkürü bir borç bilirim.
Kaynakça
- Ahmet Refik (Altınay). (1988a). Hicri On İkinci Asırda İstanbul Hayatı (1100-1200). İstanbul: Enderun Kitabevi.
- Ahmet Refik (Altınay). (1988b). On Altıncı Asırda İstanbul Hayatı (M.1553-1591). İstanbul: Enderun Kitabevi.
- And, M. (1989). Türk Resminde “Çarşı Ressamları”nın Yeri ve Önemi. Argos, 8 (Nisan 1989), 95-110.
- And, M. (2011). 16. Yüzyılda İstanbul Kent – Saray – Günlük Yaşam. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
- Arseven, C. E. (2017). Osmanlı Dönemi Mimarlık Sözlüğü - Istılâhât-ı Mi’mâriyye. Çev. Şeyda Alpay. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
- Aru, K.A. (1949). Türk Hamamları Etüdü. İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi.
- Atasoy, N. (1997). 1582 Surname-i Hümayun Düğün Kitabı. İstanbul: Koçbank Yayını.
- Avusturya Ulusal Kitaplığı, Cod. 8615, fol. 151. Johannes Lewenklau: Türk hükümdarlarının, askerlerinin, saray mensuplarının, şehirlerin vb. resimleri, Erişim 19 Kasım 2020, https://digital.onb.ac.at/RepViewer/viewer.faces?doc=DTL_7950321&order=1&view=SINGLE#
- Bayraktar, M. S. (2017). Kastamonu’da Üç Tarihi Külhan Kazanı. Vakıflar Dergisi, 47, 99-132.
- BOA, Y.PRK.HH.6-41. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Yıldız Perakende Evrakı Hazine-i Hassa Maruzatı Tasnifi.
- BOA, C.DH.206-10279. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Cevdet Dahiliye Tasnifi.
- BOA, AE.SSLM.III.164-9852. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ali Emiri III. Selim Tasnifi.
- BOA, ŞD.687-20. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Şurâyı Devlet Tasnifi.
- BOA, I.DH.142-7315. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İrâde-i Dahiliye Tasnifi.
- Böke, H., Akkurt, S. ve İpekoğlu, B. (2004). Tarihi Yapılarda Kullanılan Horasan Harcı ve Sıvalarının Özellikleri. Yapı, 269, 90-95.
- Dişli, G. ve Çelik, N. (2016). Heating System Evaluation of an Ancient Turkish Bath: The Bath of Süleymaniye Hospital. 12th International Conference on Heat Transfer, Fluid Mechanics and Thermodynamics (HEFAT 2016).
- Ebuzziya Tevfik. (1973). Yeni Osmanlılar Tarihi. Çev. Şemsettin Kutlu. İstanbul: Hürriyet Yayınları.
- Ergin, N. (2017). 1752 İstanbul’unda Hamamların ve Hamam Çalışanlarının Haritasını Çıkarmak. Ekmek Aslanın Ağzından: Osmanlı Şehirlerinde Hayatlarını Kazanmak İçin Mücadele Eden Zanaatkârlar. Ed. Suraiya Faroqhi. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayını, 125-153.
- Ergin, O. N. (1995). Mecelle-i Umûr-ı Belediyye. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
- Gürhan, F., Uğurlu Sağın, E. ve Böke, H. (2017). Aydın Eski Hamam Sıva Özellikleri. 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu, 227-236.
- Hasol, D. (1993). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayınları.
- İpekçi, E., Uğurlu Sağın, E. ve Böke, H. (2019). Interior Plastering of Ottoman Bath Buildings. Case Studies in Construction Materials, 11, 1-12.
- İstanbul Kadı Sicilleri: İstanbul Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H.1027/M.1618), İSAM Yayınları, İstanbul 2010, Hüküm no: 49/5a-2.
- İstanbul Kadı Sicilleri: Eyüp Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H.993-995 /M.1585-1587), İSAM Yayınları, İstanbul 2010, Hüküm no: 281/30a-4.
- İstanbul Kadı Sicilleri: Eyüp Mahkemesi 82 Numaralı Sicil (H.1081/M.1670-1671), İSAM Yayınları, İstanbul 2010, Hüküm no: 220/41b-1.
- İstanbul Kadı Sicilleri: Üsküdar Mahkemesi 84 Numaralı Sicil (H.999-1000 /M.1590-1591), İSAM Yayınları, İstanbul 2010, Hüküm no: 872/83b-3.
- Klinghardt, K. (1927). Turkische Bader. Stuttgart: Julius Hoffmann.
- Kuran, T. (Ed.). (2012). Mahkeme Kayıtları Işığında 17. Yüzyıl İstanbul’unda Sosyo-Ekonomik Yaşam. Cilt 5,7,8 – Vakıflar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- Necipoğlu, G. (1986). Plans and Models in 15th and 16th Century Ottoman Architectural Practice. The Journal of the Society of Architectural Historians. 45 (3), 224-243.
- Necipoğlu, G. (2006). Sinan Çağında Mimarlık Kültürü ve Âdâb: Günümüze Yönelik Yorumlar. Osmanlı Mimarlık Kültürü. Haz. Hatice Aynur, A.Hilal Uğurlu. İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 19-66.
- Önge, Y. (1981). Eski Türk Hamamlarında Su Tesisatı ile ilgili Bazı Detaylar. 1. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri, c.V. İstanbul, 213-223.
- Önge, Y. (1988). Anadolu’da Türk Hamamları Hakkında Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan’ın İnşa Ettiği Hamamlar. Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 403-428.
- Önge, Y. (1995). Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
- Öz, T. (1943). Mimar Mehmet Ağa ve Risalei Mimariye III. Arkitekt, 143-144, 276-282.
- Özcan, T. (2003). Fetvalar Işığında Osmanlı Esnafı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
- Reyhan, K. (2004). Construction Techniques and Materials of the Ottoman Period Baths in Seferihisar – Urla Region. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. İzmir Teknoloji Enstitüsü.
- Sak, İ. & Çetin, C. (2008). 45 Numaralı Konya Şer’iye Sicili. Konya: Selçuk Belediyesi Kültür Yayınları
- Sönmez, N. (1997). Osmanlı Dönemi Yapı ve Malzeme Terimleri Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayınları.
- Tayla, H. (2007). Geleneksel Türk Mimarisinde Yapı Sistem ve Elemanları I. İstanbul: TAÇ Vakfı
- Turani, A. (1975). Sanat Terimleri Sözlüğü. Ankara: Toplum Yayınları.
- Uğurlu Sağın, E., Böke, H., Aras, N. ve Yalçın, Ş. (2012). Determination of CaCO3 and SiO2 Content in the Binders of Historic Lime Mortars. Materials and Structures, 45, 841-849.
- Uluç, L. (2006). Turkman Governers Shiraz Artisans and Ottoman Collectors – Sixteenth Century Shiraz Manuscripts. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- URL 1. Kılıç Ali Paşa Hamamı. Erişim 9 Mart 2020, http://kilicalipasahamami.com/tr/wp-content/uploads/2012/12/hakkimizda2-1020x344.jpg
- Ülgen, A. S. (1997). Hamam maddesi. İslam Ansiklopedisi, cilt 5/1. Eskişehir: Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, 174-178.
- Ünver, S. (1973). Türk Hamamı. Belleten, cilt: XXXVII (145-148). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 87-94.
- Yurdaydın, H. G. (1976). Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i ‘Irakeyn. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
- Ziyad, E. (1994). Ebüzziya Mehmet Tevfik maddesi Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Erişim 23 Mart 2020, https://islamansiklopedisi.org.tr/ebuzziya-mehmed-tevfik
Reflections from the baths: Technical details related to water and heating systems of the baths in historical documents
Öz
Baths which were offering the opportunity to bathe in a hot space with hot water, were built as masonry with technical details related to water and heating systems. These buildings that were an important part of social life in the Ottoman period, and therefore they were the subject of many historical documents. These documents could be written documents such as edict, fatwa, kadi registry, repair costs, as well as visual documents such as drawings, sketches, miniatures, photographs, and they recorded the baths from different angles. This article, based on the visual and written archival documents, aims to investigate the technical details related to water and heating systems of baths by questioning these historical documents together with existing bath buildings. These details, which are reflected in historical documents, will contribute to the literature in terms of terminology, materials and technical solutions regarding bath buildings. These details are discussed by questioning through the cases of baths built in the Ottoman period in Anatolia and reached today. With this study, it has been revealed that archival documents are important sources that can include the functioning of the baths and the technical details. These buildings, which are cultural assets that are used or not used in their original function today, need to be conserved together with their details. This article also aims to transform these technical details of the baths, which are reflected in historical documents, into usable information to analyze the building correctly and to carry out correct conservation practices.
Anahtar Kelimeler
bath historical documents water system details heating system details conservation
Kaynakça
- Ahmet Refik (Altınay). (1988a). Hicri On İkinci Asırda İstanbul Hayatı (1100-1200). İstanbul: Enderun Kitabevi.
- Ahmet Refik (Altınay). (1988b). On Altıncı Asırda İstanbul Hayatı (M.1553-1591). İstanbul: Enderun Kitabevi.
- And, M. (1989). Türk Resminde “Çarşı Ressamları”nın Yeri ve Önemi. Argos, 8 (Nisan 1989), 95-110.
- And, M. (2011). 16. Yüzyılda İstanbul Kent – Saray – Günlük Yaşam. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
- Arseven, C. E. (2017). Osmanlı Dönemi Mimarlık Sözlüğü - Istılâhât-ı Mi’mâriyye. Çev. Şeyda Alpay. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
- Aru, K.A. (1949). Türk Hamamları Etüdü. İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi.
- Atasoy, N. (1997). 1582 Surname-i Hümayun Düğün Kitabı. İstanbul: Koçbank Yayını.
- Avusturya Ulusal Kitaplığı, Cod. 8615, fol. 151. Johannes Lewenklau: Türk hükümdarlarının, askerlerinin, saray mensuplarının, şehirlerin vb. resimleri, Erişim 19 Kasım 2020, https://digital.onb.ac.at/RepViewer/viewer.faces?doc=DTL_7950321&order=1&view=SINGLE#
- Bayraktar, M. S. (2017). Kastamonu’da Üç Tarihi Külhan Kazanı. Vakıflar Dergisi, 47, 99-132.
- BOA, Y.PRK.HH.6-41. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Yıldız Perakende Evrakı Hazine-i Hassa Maruzatı Tasnifi.
- BOA, C.DH.206-10279. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Cevdet Dahiliye Tasnifi.
- BOA, AE.SSLM.III.164-9852. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ali Emiri III. Selim Tasnifi.
- BOA, ŞD.687-20. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Şurâyı Devlet Tasnifi.
- BOA, I.DH.142-7315. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İrâde-i Dahiliye Tasnifi.
- Böke, H., Akkurt, S. ve İpekoğlu, B. (2004). Tarihi Yapılarda Kullanılan Horasan Harcı ve Sıvalarının Özellikleri. Yapı, 269, 90-95.
- Dişli, G. ve Çelik, N. (2016). Heating System Evaluation of an Ancient Turkish Bath: The Bath of Süleymaniye Hospital. 12th International Conference on Heat Transfer, Fluid Mechanics and Thermodynamics (HEFAT 2016).
- Ebuzziya Tevfik. (1973). Yeni Osmanlılar Tarihi. Çev. Şemsettin Kutlu. İstanbul: Hürriyet Yayınları.
- Ergin, N. (2017). 1752 İstanbul’unda Hamamların ve Hamam Çalışanlarının Haritasını Çıkarmak. Ekmek Aslanın Ağzından: Osmanlı Şehirlerinde Hayatlarını Kazanmak İçin Mücadele Eden Zanaatkârlar. Ed. Suraiya Faroqhi. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayını, 125-153.
- Ergin, O. N. (1995). Mecelle-i Umûr-ı Belediyye. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
- Gürhan, F., Uğurlu Sağın, E. ve Böke, H. (2017). Aydın Eski Hamam Sıva Özellikleri. 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu, 227-236.
- Hasol, D. (1993). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayınları.
- İpekçi, E., Uğurlu Sağın, E. ve Böke, H. (2019). Interior Plastering of Ottoman Bath Buildings. Case Studies in Construction Materials, 11, 1-12.
- İstanbul Kadı Sicilleri: İstanbul Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H.1027/M.1618), İSAM Yayınları, İstanbul 2010, Hüküm no: 49/5a-2.
- İstanbul Kadı Sicilleri: Eyüp Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H.993-995 /M.1585-1587), İSAM Yayınları, İstanbul 2010, Hüküm no: 281/30a-4.
- İstanbul Kadı Sicilleri: Eyüp Mahkemesi 82 Numaralı Sicil (H.1081/M.1670-1671), İSAM Yayınları, İstanbul 2010, Hüküm no: 220/41b-1.
- İstanbul Kadı Sicilleri: Üsküdar Mahkemesi 84 Numaralı Sicil (H.999-1000 /M.1590-1591), İSAM Yayınları, İstanbul 2010, Hüküm no: 872/83b-3.
- Klinghardt, K. (1927). Turkische Bader. Stuttgart: Julius Hoffmann.
- Kuran, T. (Ed.). (2012). Mahkeme Kayıtları Işığında 17. Yüzyıl İstanbul’unda Sosyo-Ekonomik Yaşam. Cilt 5,7,8 – Vakıflar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- Necipoğlu, G. (1986). Plans and Models in 15th and 16th Century Ottoman Architectural Practice. The Journal of the Society of Architectural Historians. 45 (3), 224-243.
- Necipoğlu, G. (2006). Sinan Çağında Mimarlık Kültürü ve Âdâb: Günümüze Yönelik Yorumlar. Osmanlı Mimarlık Kültürü. Haz. Hatice Aynur, A.Hilal Uğurlu. İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 19-66.
- Önge, Y. (1981). Eski Türk Hamamlarında Su Tesisatı ile ilgili Bazı Detaylar. 1. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri, c.V. İstanbul, 213-223.
- Önge, Y. (1988). Anadolu’da Türk Hamamları Hakkında Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan’ın İnşa Ettiği Hamamlar. Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 403-428.
- Önge, Y. (1995). Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
- Öz, T. (1943). Mimar Mehmet Ağa ve Risalei Mimariye III. Arkitekt, 143-144, 276-282.
- Özcan, T. (2003). Fetvalar Işığında Osmanlı Esnafı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
- Reyhan, K. (2004). Construction Techniques and Materials of the Ottoman Period Baths in Seferihisar – Urla Region. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. İzmir Teknoloji Enstitüsü.
- Sak, İ. & Çetin, C. (2008). 45 Numaralı Konya Şer’iye Sicili. Konya: Selçuk Belediyesi Kültür Yayınları
- Sönmez, N. (1997). Osmanlı Dönemi Yapı ve Malzeme Terimleri Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayınları.
- Tayla, H. (2007). Geleneksel Türk Mimarisinde Yapı Sistem ve Elemanları I. İstanbul: TAÇ Vakfı
- Turani, A. (1975). Sanat Terimleri Sözlüğü. Ankara: Toplum Yayınları.
- Uğurlu Sağın, E., Böke, H., Aras, N. ve Yalçın, Ş. (2012). Determination of CaCO3 and SiO2 Content in the Binders of Historic Lime Mortars. Materials and Structures, 45, 841-849.
- Uluç, L. (2006). Turkman Governers Shiraz Artisans and Ottoman Collectors – Sixteenth Century Shiraz Manuscripts. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- URL 1. Kılıç Ali Paşa Hamamı. Erişim 9 Mart 2020, http://kilicalipasahamami.com/tr/wp-content/uploads/2012/12/hakkimizda2-1020x344.jpg
- Ülgen, A. S. (1997). Hamam maddesi. İslam Ansiklopedisi, cilt 5/1. Eskişehir: Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, 174-178.
- Ünver, S. (1973). Türk Hamamı. Belleten, cilt: XXXVII (145-148). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 87-94.
- Yurdaydın, H. G. (1976). Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i ‘Irakeyn. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
- Ziyad, E. (1994). Ebüzziya Mehmet Tevfik maddesi Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Erişim 23 Mart 2020, https://islamansiklopedisi.org.tr/ebuzziya-mehmed-tevfik
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Mimarlık |
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 29 Temmuz 2021 |
| Gönderilme Tarihi | 17 Mayıs 2021 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2021 Cilt: 4 Sayı: 2 |
