کناره‌گیری حاکم در حقوق عمومی اسلام؛ پی‌جویی امکان، الزامات و اقتضائات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

2 دکتری حقوق عمومی دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

تشکیل حکومت و اساس مخالفت با وضعیت بی‌دولتی و از سویی تفکیک میان «حکومت» و «حاکم» و رویگردانی از مواجهه با وضعیت «حکومت ناقص»، «حکمروایی» را در میانه «حق» و «تکلیف» قرار داده است. این دوگانۀ معماگونه از سویی در پذیرش حکومت توسط فقیه و در سویه مقابل در امکان کناره‌گیری و همچنین گزاره «نظارت و پاسخ‌گویی» تأثیرگذار است.
مقاله حاضر به امکان‌سنجی «استعفای حاکم اسلامی» و قیود و الزامات مندرج در ذیل این گفته می‌پردازد (مسئله تحقیق) و بر اساس سیاق توصیفی ـ تحلیلی، در نهایت «استعفا» را در قالب حق تحلیل می‌نماید و البته تأثیر اوضاع ثانوی بر «تحدید این حق» را در نظر خواهد داشت. البته این تأثیر به نحوی نیست که استعفا را به عنوان «حکم» در نظر انگارد. در فقه عامه و قوانین اساسی معاصر نیز استعفا «حق» دانسته شده است، ولی مبنای این حق در فقه عامه با فقه امامیه متفاوت است و اطلاق این حق در قوانین اساسی معاصر، در مقابل «مقیدبودگی این حق» در فقه عامه و امامیه قرار دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Abdication of the Ruler by God’s Command in Islam Public Law; Investigation for possibility, Obligations and Requirements

نویسندگان [English]

  • Hamid Reza Safaei Ovandari 1
  • Sayyed Mohsen Ghaemi Khargh 2
1 An MA student in Criminal Law & Criminology
2 PhD of Public Law
چکیده [English]

Government formation and the basis of being against the situation of anarchy (the absence of government) and from one side the separation of “government” and “ruler by God’s command” and withdrawal of confronting with the situation of imperfect (incomplete) government, governance has been situated between “right” and “duty”. This dual enigma (mystery) impacts from one side on accepting the government by Faqih (Islamic jurist) and from the other side on possibility of the abdication and also the proposition of supervision (inspection) and answerability. The present paper examines the feasibility of the resignation of the Islamic ruler, provisions and requirements comprised this statement. The note based on the descriptive-analytic method analyzes the present issue and at last reviews “resignation” in the form of right. Of course, the effect of the secondary situations on the limitation of this right will be considered. Certainly, this impact does not have in a way to consider the resignation as ruling (hukm). In Sunni jurisprudence and the contemporary constitutions resignation has also considered “right” but the base of this right is different in Sunni jurisprudence and Imamayeh jurisprudence and in the contemporary constitutions the absoluteness of this right situates against the qualification of this right in Sunni jurisprudence and Imamayeh jurisprudence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • resignation
  • Isolation
  • Islamic government
  • The right of velayat (guardianship)
  • Government as trust
  • Government as agency
1. آل بحرالعلوم، سیدمحمد بن محمدتقی، بلغة الفقیه، شرح و تعلیق سیدمحمدتقی آل بحرالعلوم، چاپ سوم، تهران، مکتبة الصادق‰ ، 1403 ق.
2. ابن اثیر جزری، عزالدین ابوالحسن علی بن ابی‌الکرم محمد بن محمد بن عبدالکریم بن عبدالواحد شیبانی، الکامل فی التاریخ، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408 ق.
3. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ العلامة ابن خلدون، بیروت، دار الکتاب البنانی، 1981 م.
4. ابن فراء حنبلی، ابویعلی محمد بن حسین بن محمد بن خلف بن احمد، کتاب المعتمد فی اصول الدین، تحقیق ودیع زیدان حداد، بیروت، دار المشرق، 1986 م.
5. انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، تحقیق سیدمحمد کلانتر، بیروت، مؤسسة النور للمطبوعات، 1410 ق.
6. برزنجی، عصام عبدالوهاب، علی محمد بدیر، و یاسین سلامی، مبادئ و احکام القانون الاداری، وزارة التعلیم العالی، جامعة بغداد، کلیة القانون، 1993 م.
7. بوضیاف، محمد، «استقالة أم إقالة»، مجلة الاهرام العربی، ضمیمه شماره 320، 2003 م.
8. تونسی، خیرالدین، اقوم المسالک فی معرفة احوال الممالک، تحقیق منصف شنوقی، تونس، الدار العربیة للکتاب، 1996 م.
9. جوادی آملی، عبداللّٰه، «جایگاه فقهی ـ حقوقی مجلس خبرگان» (گفتگو)، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره 8، تابستان 1377 ش.
10.جوینی، امام‌الحرمین ابوالمعالی، غیاث الامم فی التیاث الظلم، قاهره، دار الکتب المصریه، 1968 م.
11.حسینی عاملی، سیدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
12.حسینی همدانی، سیدمحمدحسین، انوار درخشان، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، کتاب‌فروشی لطفی، 1404 ق.
13.خضری بک، محمد، الدولة العباسیه، بیروت، مؤسسة الکتاب الثقافیه، 2002 م.
14.زحیلی، وهبة بن مصطفی، الفقه الاسلامی و ادلته، بیروت، دار الطلیعة للطباعة للنشر، 1996 م.
15.سبحانی، جعفر، مبانی حکومت اسلامی، ترجمه داود الهامی، قم، مٶسسه علمی و فرهنگی سیدالشهداء، 1370 ش.
16.سرحان، احمد، النظم السیاسیة و الدستوریة فی لبنان و کافة الدول العربیه، بیروت، دار الفکر العربی، 1990 م.
17.سلّار دیلمی، ابویعلی حمزة بن عبدالعزیز، المراسم العلویة و الاحکام النبویه، تصحیح محمود بستانی، قم، منشورات الحرمین، 1404 ق.
18.سنهوری، عبدالرزاق احمد، فقه الخلافة و تطورها لتصبح عصبة امم شرقیه، تحقیق توفیق محمد شاوی و نادیة عبدالرزاق، بیروت، مٶسسة الرساله، 2001 م.
19.صادقی تهرانی، محمد، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، نشر مؤلف، 1419 ق.
20.صدوق، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، معانی الاخبار، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403 ق.
21.طاهری، ابوالقاسم، اصول علم سیاست، تهران، دانشگاه پیام نور، 1386 ش.
22.طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم، حاشیة المکاسب، قم، اسماعیلیان، 1378 ق.
23.طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372 ش.
24.طماوی، سلیمان محمد، مبادئ القانون الاداری، الکتاب الثانی، قاهره، دار الفکر العربی، 1973 م.
25.طی، محمد، الامام علی‰ و مشکلة نظام الحکم، بیروت، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، 1997 م.
26.عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، حاشیه سیدمحمد کلانتر، قم، کتاب‌فروشی داوری، 1410 ق.
27.همو، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیه، 1413 ق.
28.عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، غایة المراد فی شرح نکت الارشاد، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1414 ق.
29.عبودی، محسن محمد، رئیس الدولة بین النظم المعاصرة و الفکر السیاسی الاسلامی، قاهره، دار النهضة العربیه، 1990.
30.عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، چاپ چهارم، قم، اسماعیلیان، 1415 ق.
31.علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه، قم، مٶسسه امام صادق‰ ، 1420 ق.
32.همو، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
33.عینی، محمود احمد، عمدة القاری فی شرح صحیح البخاری، بیروت، دار الآفاق، بیروت، بی‌تا.
34.غروی اصفهانی (کمپانی)، محمدحسین، الاجاره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1409 ق.
35.همو، حاشیة المکاسب، تحقیق شیخ عباس محمد آل سباع قطیفی، قم، المطبعة العلمیه، 1418 ق.
36.غروی نائینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه المله، تصحیح سیدجواد ورعی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1424 ق.
37.غزال، اسماعیل، الدساتیر و المؤسسات السیاسیه، بیروت، مٶسسة عزالدین للطباعة و النشر، 1996 م.
38.قرطبی، ابوعبداللّٰه محمد بن احمد بن ابی‌بکر، الجامع الاحکام القرآن، چاپ دوم، قاهره، دار الکتب المصریه، 1933 م.
39.قلقشندی، احمد بن علی، مآثر الاناقة فی معالم الخلافه، تحقیق عبدالستار احمد فرّاج، کویت، وزارة الارشاد و الانباء، 1963 م.
40.ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیه، بغداد، بی‌نا، 1989 م.
41.مجلسی دوم، محمدباقر بن محمدتقی، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، چاپ دوم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1404 ق.
42.محقق حلّی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ دوم، قم، اسماعیلیان، 1408 ق.
43.مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی، الجمل، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413 ق.
44.همو، المقنعه، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413 ق.
45.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374 ش.
46.منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، 1408 ق.
47.منصور، شاب توما، القانون الاداری: دراسة مقارنه، الکتاب الثانی، 1980 م.
48.موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم، فقه القضاء، چاپ دوم، قم، بی‌نا، 1423‍ ق.
49.موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، تحریر الوسیله، قم، دار العلم، بی‌تا. (الف)
50.همو، ولایت فقیه، چاپ دوازدهم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1423 ق.
51.موسوی خمینی، سیدمصطفی، ولایة الفقیه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی‌تا. (ب)
52.موسوی گلپایگانی، سیدمحمدرضا، مجمع المسائل، تصحیح علی کریمی جهرمی و دیگران، چاپ دوم، قم، دار القرآن الکریم، 1409 ق.
53.نادی، فٶاد محمد، رئیس الدولة فی الشریعة الاسلامیة و النظم الدستوریة المعاصرة، اسکندریه، منشأة المعارف، بی‌تا.
54.ناصف، عبداللّٰه ابراهیم، «مدی توازن السلطة السیاسیة مع المسؤولیة فی الدولة الحدیثة»، موسوعة الفقة و القضاء، ج51، بیروت، الدار العربیة للموسوعات، 1980 م.
55.نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.
56.وصفی، مصطفی کمال، النظام الدستوری فی الاسلام مقارنًا بالنظم العصریه، قاهره، مکتبة وهبه، مطبعة الامانه، 1974 م.
57. Duverger, Maurice, Institutions politiques et droit Constitutionnel, Paris, Publications de l’université de Saint-Etienne, 2016.