عوامل ایجاد اختلاف نسخه در میان اصول و مصنّفات متقدّم امامیه

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

طلبه حوزه علمیه مروی، تهران، ایران.

چکیده

از ویژگی‌های بارز حدیث اسلامی، خصوصاً حدیث شیعه، انتقال مکتوب آن در طی نسل‌های متمادی است. این ویژگی گرچه مزیّتی مهم به شمار می‌آید اما مشکلاتی نیز ناگزیر به همراه دارد. یکی از این مشکلات مسئله پیدایش اختلاف در نسخه/تحریر‌های کتب حدیثی است که از قرون متقدّم تاکنون از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و هست. در دوران پیش از شیخ طوسی که هنوز دیدگاه حجّیّت تعبّدی خبر چندان مورد توجّه امامیه، خصوصاً در بغداد، نبود، یافتن نسخه‌های مورد اعتماد از کتب حدیثی، از مهم‌ترین فعّالیت‌های فقها و مکاتب حدیثی امامی به شمار می‌رفت و پس از پذیرش این دیدگاه نیز، اختلاف نسخه‌های کتب حدیثی، خود را در موضوع تعارض روایات نمایان می‌نمود.
با این حال، مسئله اختلاف نسخه‌های کتب متقدم امامی تاکنون به صورت مجزّا مورد بررسی قرار نگرفته و عوامل آن واکاوی نشده است. با شناخت این عوامل، علت ترجیح یک نسخه‌ از یک کتاب حدیثی، توسط محدثین متقدم امامی آشکار و در یافتن نسخه و متن اصیل یک روایت و رفع تعارض میان روایات موفق‌تر خواهیم بود.
در همین راستا با معرفی روش «تحلیل کتابشناسی» و با استفاده از این روش، عوامل اختلاف نسخه‌ در کتب متقدّم امامی را شناسایی و برای هر مورد نمونه‌هایی ارائه می‌نماییم. در نتیجه این بحث، چهار عامل کلی جعل، تصحیف و تحریف سهوی، شتاب در اجازه و اختیار راوی از عوامل اختلاف نسخه در کتب متقدّم امامی شناخته شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Causes of Difference in Versions of an Early Imamiyyah's Hadith Book

نویسنده [English]

  • Vahid Safa
Graduates of Marawi Seminary, Tehran, Iran.
چکیده [English]

One of the characteristics of the Islamic hadith, especially the Imamiyyah hadith, is its transmission based on writing. This feature has also caused problems, although it is one of the advantages of Islamic hadith. One of this problems is the difference in the versions of this hadith books
In this research, we try to identify the causes of difference between different versions of the early Imamiyyah's books based on historical and hadith reasons, and provide suitable examples for each case. As a result of this discussion, four general factors were found: Forgery, Inadvertent distortion, The narrator's opinion, and hasten to publication.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Version Difference
  • Four hundred principles
  • Bibliographic Analysis
  • Shiite Hadith
قرآن کریم.
آذرنوش، آذرتاش (1380)، «الفبا»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
آقایی، سید علی (1394)، «محققان غربی و بازسازی متون حدیث: مروری بر پژوهش­های غربی در بازسازی منابع حدیثی کهن»، ضمن بازسازی متون کهن حدیث شیعه، به کوشش سید محمد عمادی حائری، قم: مؤسسه دارالحدیث.
ابن ابی الحدید، عبدالحمید (1404ق)، شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قم: مکتبة سماحة آیة الله العظمی مرعشی النجفی.
ابن بابویه، محمد بن علی (1398ق)، التوحید، به کوشش سید هاشم حسینی طهرانی، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن بابویه، محمد بن علی (1362)، خصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابن بابویه، محمد بن علی (1385)، علل الشرایع، قم: کتاب فروشی داوری.
ابن بابویه، محمد بن علی (1403ق)، معانی الاخبار، به کوشش علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابن بابویه، محمد بن علی (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابن غضائری، احمد بن حسین (1364ق)، رجال ابن غضائری، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1381)، الفهرست، ترجمه محمد رضا تجدّد، تهران: انتشارات اساطیر.
باقری، حمید (1393)، «منبع معتبر و نشانه های آن نزد محدّثان متقدم امامی: نگاهی به جایگاه منبع مکتوب در حدیث پژوهی قدما»، پژوهش­های قرآن و حدیث، سال چهل و هفتم، شماره 1.
بحرانی، یوسف (1405ق)، الحدائق الناضرة، به کوشش محمد تقی ایروانی و سید عبدالرزاق مقرم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
پاکتچی، احمد (1386)، «تحمّل حدیث»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
پاکتچی، احمد (1391)، نقد متن، به کوشش صالح زارعی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
حرّ عاملی، محمد بن حسن (1409ق)، وسائل الشیعة، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
حسینی سیستانی، سید علی (1414ق)، تعارض الادلّة و اختلاف الحدیث، به تقریر سید هاشم هاشمی، قم: بی­نا.
حمیری، عبدالله بن جعفر (1413ق)، قرب الاسناد، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
خدامیان آرانی، مهدی (1394)، «محدثان قدیم شیعه و تحلیل کتابشناسی حدیث»، ضمن بازسازی متون کهن حدیث شیعه، به کوشش سید محمد عمادی حائری، قم: مؤسسه دارالحدیث.
قاسم بن یحیی (1385)، آداب امیرالمؤمنین: حدیث الأربعمائة، به کوشش مهدی خدامیان آرانی، قم: دارالحدیث.
زین الدین، ناجی (1430ق)، مصوّر الخط العربی، بیروت/ دوحة: دارالمعرفة.
سزگین، فؤاد (1411ق)، تاریخ التراث العربی، ترجمه محمود فهمی حجازی، ریاض: جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیه.
سید رضی (1414ق)، نهج البلاغة، به کوشش صبحی صالح، قم: انتشارات هجرت.
شبیری، محمدجواد (1382)، «تصحیف و تحریف»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حدّاد عادل، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
شبیری، محمدجواد (1394-الف)، «منابع نعمانی در غیبت»، ضمن بازسازی متون کهن حدیث شیعه، به کوشش سید محمد عمادی حائری، قم: مؤسسه دارالحدیث.
شبیری، محمدجواد (1394-ب)، «تهذیب الأحکام و نقل از منابع واسطه»، ضمن بازسازی متون کهن حدیث شیعه، به کوشش سید محمد عمادی حائری، قم: مؤسسه دارالحدیث.
شوشتری، محمد تقی (1401ق)، الأخبار الدخیلة، به کوشش علی اکبر غفّاری، چاپ دوم، تهران: مکتبة الصدوق.
شوشتری، محمد تقی (1376)، بهج الصباغة، تهران: انتشارات امیر کبیر.
شهید ثانی، زین الدین (1433ق)، الرعایة فی علم الدرایة، به کوشش عبدالحسین بقّال، قم: مکتبة سماحة آیة الله العظمی مرعشی النجفی.
طارمی راد، حسن (1394)، «پیشینه مکتوب منابع معتبر حدیثی شیعه امامیه»، ضمن بازسازی متون کهن حدیث شیعه، به کوشش سید محمد عمادی حائری، قم: مؤسسه دارالحدیث.
طبرسی، احمد بن علی (1403ق)، الاحتجاج، به کوشش محمد باقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی.
طوسی، محمد بن حسن (1435ق)، الفهرست، به کوشش جواد قیومی، قم: مؤسسة نشر الفقاهة.
طوسی، محمد بن حسن (1407ق)، تهذیب الأحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران: انتشارات اسلامیه.
طوسی، محمد بن حسن (1373)، رجال الطوسی، به کوشش جواد قیومی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
علامه حلی، حسن بن یوسف (1411ق)، رجال العلامه، قم: دار الذخائر.
عمادی حائری، سید محمد (1394)، «مسائل محمد بن مسلم در کافی کلینی»، ضمن بازسازی متون کهن حدیث شیعه، به کوشش سید محمد عمادی حائری، قم: مؤسسه دارالحدیث.
غانم قدوری (1415ق)، رسم المصحف دراسة لغویة تاریخیة، عمان: دار عمار للنشر و التوضیع.
قهپائی، عنایة الله (1387ق)، مجمع الرجال، به کوشش سید ضیاء الدین علامه، اصفهان: بی­نا.
کشّی، محمد بن عمر (1409ق)، اختیار معرفة الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران: انتشارات اسلامیه.
گرامی، سید محمد هادی (1396)، نخستین اندیشه­های حدیثی شیعه، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
گورکه، اندریاس (1394)، «متون قرون نخستین: اصالت و تطوّر»، ترجمه علی پاکزاد، ضمن بازسازی متون کهن حدیث شیعه، به کوشش سید محمد عمادی حائری، قم: مؤسسه دارالحدیث.
مجلسی، محمد باقر (1403ق)، بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
«مجمع الأخبار» (2008م)، ضمن مجموعة الاحادیث العلویة، به کوشش ابوموسی و الشیخ موسی،دیار عقل لبنان: دار لأجل المعرفة.
المجموعة المفضّلیة (2006م)، منسوب به مفضّل بن عمر، به کوشش ابوموسی و الشیخ موسی، دیار عقل لبنان: دار لأجل المعرفة.
مددی موسوی، سید احمد (1377)، درس خارج اصول، قم.
مددی موسوی، سید احمد (1392)، درس خارج فقه، قم.
مددی موسوی، سید احمد (1393)، «فقه و مسلک فهرستی و نسخه شناسی»، نگاهی به دریا، قم: مؤسسه کتابشناسی شیعه.
مددی موسوی، سید احمد (1394)، «گفتگو»، ضمن بازسازی متون کهن حدیث شیعه، به کوشش سید محمد عمادی حائری، قم: مؤسسه دارالحدیث.
مدرسی طباطبایی، سید حسین (1386)، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ترجمه سید علی قرائی و رسول جعفریان، قم: مورّخ.
مفید، محمد بن محمد (1413ق)، جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیة، به کوشش مهدی نجف، قم: کنگره هزاره شیخ مفید.
نائینی، محمد حسین (1411ق)، کتاب الصلاة، به تقریر محمد علی کاظمی خراسانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
نجاشی، احمد بن علی (1436ق)، رجال النجاشی، به کوشش سید موسی شبیری زنجانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
نجفی، محمد حسن (1404ق)، جواهر الکلام، به کوشش عباس و محمود قوچانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
نوبختی، حسن بن موسی (1404ق)، فرق الشیعة، بیروت: دارالاضواء.
نوری، حسین (1408ق)، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
Burckhardt, T. (1976), Art and Islam: Language and Meaning, London: World of Islam Festival Trust.
Margoliouth, D.S. (1933), Catalogue of Arabic Papyri in the John Rylands Library Manchester, Manchester: The Manchester University Press.
Miles, G.C. (1948), Early Islamic Inscriptions near Ta'if in the Hijaz, Journal of Near Eastern Studies, vol. 7, No. 4.
Naveh, J. (1997), Early History of the Alphabet, Jerusalem: The Magnes Press.