مطالعات اقتصاد اسلامی

جایگاه عدالت در فقه امامیه و قوانین جمهوری اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه خوارزمی تهران، ایران.

2 استادیار‌ دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

3 دانش‌آموخته دکتری فقه و حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

چکیده

قانون‌گذار، با اتکاء به منابع درجه اول و سپس استفاده ازاجتهاد‌های معتبر و در صورت فقدان دلیل روشن در فقه با د‌ر نظر گرفتن جایگاه ولی فقیه در صدور احکام، مقررات را برای اجرا در جامعه منتشر می‌کند، این اقدام در یک مسیر قانونی صورت می‌گیرد. در این وضعیت معروف است که عدالت را به عنوان پیش‌فرض احکام و قوانین اسلامی در نظر گرفته می‌شود. اما در میان قوانین مستخرج از اجتهاد‌های فقهی و یا اختیارات قانونی، امکان عدم اصابت به واقع وجود دارد، که این امکان عادی منجر به تغییر قوانین طی چهل سال اخیر شده است. چه‌بسا برخی قوانین که زمانی حکم اسلامی تلقی می‌شده است، مخالف عدالت یا انصاف بوده و اکنون اجرا‌ نمی‌شوند.
این ادعا که ممکن است قوانین ناعادلانه باشند، با پاسخ مطابقت قوانین با احکام اسلامی موجه خواهد شد و نگاه تقدسی و غیر‌قابل تغییر به قوانین، ممکن است مانع انتقاد و مخالفت از قوانین توسط افراد یا محاکم قضایی شود. ولی تغییر قوانین و امکان عملی و تجربی وجود قوانین مخالف عدالت و انصاف، نقد قوانین را تقویت می‌کند. این مقاله با در نظر گرفتن سبک تحقیق فقها در برخورد با منابع و لزوم اجتهاد، ضمن تبیین ضرورت عدالت در قوانین، با توجه به ابتنای موازین اسلامی بر عدالت، امکان استناد به عدالت و مخالفت با قوانین غیر‌عادلانه موجود‌ که در ابعاد متعدد وجود دارد و نمونه‌های تفسیر بر خلاف قوانین در رویه قضایی این فرضیه را ثابت می‌کند.
    

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Comparing status of Justice in Imimieh fiqh and laws of Islamic Republic of Iran

نویسندگان [English]

  • ghafor khoeini 1
  • abol hasan mojtahed soleimani 2
  • mahdi najafizia 3

1 associate professor, faculty of Law and Political Sciences, Kharazmi University, Tehran, Iran.

2 assistant professor, faculty of Law and politcal sciences, Kharzmi University, Tehran, Iran

3 Ph.d. of Jurisprudence and private law،, faculty of Law and politcal sciences، Kharzmi University , Tehran, Iran.

چکیده [English]

The legislator, the relying on first-hand resources, and then using valid ijtihad and, in the absence of clear reasons, taking into account the position of the supreme leader in issuing sentences enacts the rules for the enforcement in the community. This action takes place in a legal way. It is well-known that justice is considered as the default of Islamic law and creeds. But among the laws extracted from the jurisprudential ijtihad or the legal authority, there is seen possibility for the law not being really resolving the case, which is a normal possibility that has changed the rules over the last forty years. Perhaps some laws that were once considered Islamic are opposed to the contemporary justice and cannot be implemented.
     The claim that laws may be unfair will be justified with the conformity of laws with Islamic law, and a sacred and unchangeable attitude to laws may prevent criticism and opposition from laws by individuals or judicial courts. But changing the rules and the practical and empirical feasibility of the existence of laws that oppose justice and fairness reinforces the critique of the law. This article, considering the research style of the jurists in dealing with the resources and the necessity of ijtihad, while explaining the necessity of justice in the laws, according to the Islamic principles on justice, makes it possible to invoke justice and opposition to unfair laws in a reasonable process. Examples of interpretation contrary to the rules in the judicial process prove this hypothesis.
    

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ijtihad
  • Justice؛ Reality؛ Law
  • judgment JEL Classification: K00- K11-K41-Z12
قرآن کریم
نهج‌البلاغه‌ (1384).ترجمه محمد دشتی، قم: مؤسسه فرهنگی امیر‌المومنین (7)، چاپ اول.
اردبیلى، احمد بن محمد، (1403). مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، جلد12‌.
اسدی حلّى، (علامه حلی) حسن، (1413). مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، جلد8‌.
انصاری مصری (ابن منظور)، محمد بن مکرم، (1414). لسان العرب، با تصحیح، احمد فارس صاحب الجوائب‌، بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، چاپ سوم، جلد11.
بازگیر، یدالله‌ (1389). قواعد فقهی و حقوقی در آرای دیوان عالی کشور، تهران: انتشارات جاودانه، چاپ اول.
بولانژه، ژان، (بی‌تا). (مترجم‌ علیرضا، محمد‌زاده وادقانی)، «اصول کلی حقوق و حقوق موضوعه»، نشریه دانشکده حقوق دانشگاه تهران.
بهرامی احمدی، حمید (1390). قواعد فقه، قاعده لاضرر، تهران: دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)، چاپ دوم.
پور‌روستایی، جواد؛ آیتی، محمدرضا‌ (1391). «ارزیابی طرح «عدالت» به عنوان قاعده فقهی»، پژوهش‌هایاخلاقی، دوره 3، شماره9 و 10، صص 5 تا 22.
جوادی آملی، عبدالله‌ (1392). ولایت فقیه، قم: نشر اسراء، چاپ پانزدهم.
...............، (1390). حق و تکلیف در اسلام، قم: نشر اسراء، چاپ پنجم.
جاویدی، مجتبی‌ (1395). «عدالت عرفی یا عدالت واقعی؛ بازتعریف «عدالت حقوقی» در نظام جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، دوره 16، شماره 2، صص21-42.
جمعى از مؤلفان، (بی‌تا). مجله فقه اهل بیت (علیهم‌السلام)، 56 جلد، قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام)، چاپ اول.
حسن، خالد رمضان‌ (1418). معجم أصول الفقه، قاهره: بی‌نا، چاپ اول.
حلّى، (ابن ادریس)، محمد بن منصور‌ (1410). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، جلد 2.
حسینی واسطی، سید محمد مرتضى‌ (1414). تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، چاپ اول، جلد14.
خوانسارى، سید احمد‌ (1405). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، جلد 4.
دانش‌پژوه، مصطفی‌ (1391). شناسه حقوق، تهران: انتشارات جنگل، چاپ اول.
سبزوارى، سید عبد الأعلى‌ (1413). مهذّب الأحکام، قم: مؤسسه المنار، دفتر مولف، چاپ چهارم، جلد8.
شهابى، محمود‌ (1321). تقریرات اصول، تهران: بی‌نا، چاپ هفتم.
شهابی، مهدی‌ (1393). «جایگاه قانون و قاعده حقوقی و تأثیر آن بر تفسیر قضایی تأملی بر نسبت قانون و قاعده حقوقی در نظام فقهی ـ حقوقی ایران»، پژوهشنامه حقوق اسلامی، سال پانزدهم، شماره اول، صص152-172.
صدر، (شهیدصدر)، سید محمد باقر‌ (1420). قاعده لا ضرر و لا ضرار، قم: دار الصادقین للطباعه و النشر، چاپ اول.
....................، (1417). اقتصادنا، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول.
صدر، سید محمد‌ (1420). ما وراء الفقه، بیروت: دار الأضواء للطباعه و النشر و التوزیع، چاپ اول، جلد4.
طوسى، (شیخ طوسی)، ابو جعفر، محمد بن حسن، (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیه، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، جلد8.
طوسى، (ابن حمزه) محمد بن على‌ (1408). الوسیله إلى نیل الفضیله، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى، چاپ اول.
طباطبایی، محمد حسین‌ (بی‌تا). بررسی‌های اسلامی، تهران: به کوشش سید هادی خسرو‌شاهی، بی‌نا.
ضیائی فر، سعید‌ (1393). «گونه‌های بهره‌گیری از عدالت در فقه و اجتهاد»، پژوهش‌های فقهی، دوره10، شماره2، صص 305 تا 322.
عاملی، (شهید ثانی)، زین الدین بن علی‌ (1384). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، با تصحیح مصطفی نصر الهی و ابراهیم محمدی، قم: نشر ارغوان دانش، چاپ دوم، جلد اول.
عاملى، (شیخ حرّ)، محمد بن حسن‌ (1409). تفصیل وسائل الشیعه إلى تحصیل مسائل الشریعه، ‌قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم السلام)، چاپ اول، جلد9.
‌علی اکبریان، حسنعلی‌ (1386). قاعده عدالت در فقه امامیه، گفتگو با جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول.
علی اکبریان، حسن‌علی؛ اسلامی، رضا؛ شفیعی، علی؛ صرامی، سیف‌الله؛ ضیائی‌فر، سعید‌ (1387). مصاحبه با محمد تقی جعفری، «مقایسه قاعده عدالت با قاعده لاضرر»، مجله فقه و اصول، شماره 56، صص 196 تا 238.
عیوضلو، حسین (1384). عدالت و کارایی در تطبیق با نظام اقتصادی اسلام، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام).
فراهیدى، خلیل بن احمد‌ (1410). کتاب العین، قم: نشر هجرت، چاپ دوم، جلد2.
قمى، (میرزای قمی) ابوالقاسم‌ (1340ق). القوانین المحکمة فی الأصول، قم: مکتبه العلمیه الاسلامیه، چاپ اول.
کاتوزیان، ناصر‌ (1388). فلسفه حقوق، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ پنجم، جلد اول.
................، ‌(1390). فلسفه حقوق، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ چهارم، جلد دوم.
کدخدایی، عباسعلی؛ طهرانی، محمد جواد‌ (1391). حاکمیت قانون و ولایت مطلقه فقیه، تهران: نشر دادگستر، چاپ اول.
گلپایگانى، لطف الله صافى‌ (بی‌تا). ثلاث رسائل فقهیه، قم: دفتر معظم له، چاپ اول.
محمصانی، صحبی‌ (1358ش). فلسفه قانون‌گذاری، (مترجم‌ اساعیل گلستانی)، تهران: انتشارات امیر‌کبیر.
محامد، علی‌ (1385). «بررسی قاعده عدل و انصاف و آثار آن»، مجله پژوهش‌های فلسفی ـ کلامی، شماره30، صص 235 تا 270.
مطهری، مرتضی‌ (1389). مجموعه آثار، تهران: انتشارات صدرا، چاپ هشتم، جلد 18 و21.
................، (1383). بیست گفتار، تهران: انتشارات صدرا.
................، (بی‌تا). عدل الهی، تهران: انتشارات صدرا.
موسوی خمینی، سید روح‌الله‌ (1423). ولایت فقیه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (رحمه‌الله)، چاپ دوازدهم.
...................، (1417). تحریر الوسیله، قم: مؤسسه نشر اسلامی، جلد اول، چاپ اول.
....................، (1421). کتاب البیع، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (رحمه‌الله)، جلد 1 و2.
منتظری نجف‌آبادى، حسین‌على‌ (بی‌تا). رساله استفتاءات، قم: بی‌نا، جلد سوم، چاپ اول‌.
...................، (1409). مبانى فقهى حکومت اسلامی، (مترجم: صلواتى، محمود و شکورى، ابو‌الفضل)، قم: مؤسسه کیهان، چاپ اول، جلد8.
....................‌، (1409). دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الإسلامیه، قم: نشر تفکر، چاپ دوم، جلد4.
موسوی خویى، سید ابو‌القاسم‌ (1418). التنقیح فی شرح العروه الوثقى، کتاب اجتهاد و تقلید با تقریر علی غروی، قم: ناشر لطفى، چاپ اول.
....................، (بی‌تا). المستند فی شرح العروه الوثقى، بی‌نا، جلد سوم.
موسوی قزوینى، سید على‌ (1419). رساله فی العداله، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
مهریزی، مهدی‌ (1376). «عدالت به مثابه قاعده فقهی»،مجله نقد و نظر، شماره10 و 11، صص 184 تا 197.
نجفی، زین‌العابدین‌ (1391). «مفهوم‌شناسی واژه عدالت در فقه امامیه»، دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی انسان‌پژوهی دینی، شماره 28، صص141 تا 170
نجفى، محمد حسن‌ (1404). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، جلد12.
ندری، کامران؛ قلیچ، وهاب (1388). جستاری پیرامون معیارها و چارچوب نظام توزیع درآمد در اقتصاد اسلامی، مطالعات اقتصاد اسلامی، سال دوم، شماره 1 (پیاپی 3)، صص 155-182.
نورى، (میرزای نوری) حسین‌ (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: بی‌نا، چاپ اول، جلد11.
‌هارت، هربرت‌ (1392). مفهوم قانون، (مترجم راسخ، محمد)، چاپ سوم، تهران: نشر نی.
مطالعات اقتصاد اسلامی
دوره 12، شماره 2 - شماره پیاپی 24
اردیبهشت 1399
صفحه 35-62