با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران دورة اسلامی، دانشگاه پیام نور

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه‌تهران

3 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه‌پیام نور

4 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور

چکیده

بنادر و جزایر خلیج­فارس از آغاز حکومت قاجاریه تا اوایل سده چهاردهم هجری اغلب تحت نظارت والی فارس و به صورت غیرمتمرکز اداره می‌شدند. اما در عصر ناصری با تاسیس نهاد جدیدی تحت عنوان «حکمرانی بنادر و جزایر خلیج­فارس» به مرکزیت بوشهر، اداره تمامی این مناطق به صورت متمرکز زیر نظر شخص حکمران بنادر قرار گرفت. در این مقاله با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با استفاده از اسناد جدید به بررسی روند شکل‌گیری این نهاد تازه تاسیس در عصر ناصری خواهیم پرداخت.
یافته­های تحقیق نشان می­دهد، که هرچند وقوع مساله هرات و لشکرکشی انگلیسی‌ها به خارک و بوشهر در عصر محمدشاه را می‌توان سرآغاز توجه حکام قاجار نسبت به اهمیت بنادر جنوب دانست. اما در عصر ناصری با ظهور رجال آگاه و کاردانی همچون امیرکبیر و اعمال سیاست­های واقع­بینانه وی در قبال خلیج­فارس، گماشتن والیان باکفایت در فارس و حمایت‌های تجار و بازرگانان جنوب، کم­کم زمینه‌های لازم برای تجدیدنظر در نحوه اداره بنادر جنوب فراهم شد، که نتایج اصلی آن پس از دوره‌ای کوتاه، ضمن لغو نظام اجاره­داری بنادر، منجر به تاسیس حکمرانی بنادر و جزایر خلیج فارس در سال 1305ق توسط ‌امین‌السلطان شد. البته تاسیس این نهاد جدید به منظور اداره متمرکز بنادر جنوب، در عمل نتوانست به نتایج مطلوب و شایسته‏ای دست یابد.

کلیدواژه‌ها

آدمیت، فریدون (1354). امیرکبیر و ایران. تهران: خوارزمی.
اتحادیه، منصوره (1380). انفصال هرات. تهران: نشر تاریخ ایران.
اتحادیه، منصوره ـ میرمحمدصادق، سعید (1375). ژنرال سمینو در خدمت ایران عصر قاجار و جنگ هرات. تهران: نشر تاریخ ایران و انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن­خان (1367). تاریخ منتظم ناصری. تصحیح محمداسماعیل رضوانی. تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن­خان (1363). المآثر والآثار. به کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر.
بنی‌عباسیان بستکی، محمداعظم (1339). تاریخ جهانگیریه و بنی عباسیان بستک. به کوشش عباس انجم روز. تهران: بی‌جا.
حبیبی، حسن؛ وثوقی، محمدباقر (1387). بررسی تاریخی، سیاسی و اجتماعی اسناد بندرعباس. تهران: بنیاد ایران‌شناسی.
‌ حسینی فسایی، حسن (1367). فارسنامه ناصری. تصحیح رستگار فسایی. تهران: امیرکبیر.
روزنامه تربیت (1376). تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
زنگنه، حسن (1383). جنوب ایران به روایت سفرنامهنویسان. شیراز: نوید شیراز.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما). شمارة بازیابی: 8605/293؛ 18476/5؛ 7895/295؛ 7634/295؛ 7853/295؛ 23354/296؛ 1175/998؛  2323/296؛ 16715/296.
سپهر، محمدتقی (1377). ناسخالتواریخ. به اهتمام جمشید کیان‌فر. تهران: اساطیر.
سدیدالسلطنه کبابی، محمدعلی (1362). سفرنامه سدیدالسلطنه کبابی. تصحیح احمد اقتداری. تهران: به نشر.
سدیدالسلطنه کبابی، محمدعلی (1370). مسقط و عمان، بحرین و قطر. تصحیح احمد اقتداری. تهران: دنیای کتاب.
سدیدالسلطنه کبابی، محمدعلی (1371). سرزمین‌های شمالی پیرامون خلیج‌فارس و دریای عمان. تصحیح احمد اقتداری. تهران: جهان معاصر.
سدیدالسلطنه کبابی، محمدعلی (1368). بندرعباس و خلیج فارس. تصحیح احمد اقتداری. تهران: دنیای کتاب.
سعادت­کازرونی، محمدحسین (1390). تاریخ بوشهر. تصحیح و تحقیق عبدالرسول خیراندیش و عمادالدین شیخ­الحکمایی. تهران: میراث مکتوب.
صفایی، ابراهیم (1383). رهبران مشروطه. تهران: جاویدان.
فلور، ویلم (1389). تاریخ بوشهر از صفویه تا زندیه. بوشهر: شروع.
القاسمی، سلطان بن ‌محمد (1383). دزدان دریایی در خلیج‌فارس. ترجمة محمدباقر وثوقی. تهران: نشر همسایه.
القاسمی، سلطان بن ‌محمد (1989م). تقسیم الامبراطوریه‌العمانیه. دبی: مطابع‌البیان‌ التجاریه.
قائم‌مقامی، جهانگیر (1341). بحرین و مسائل خلیج فارس. تهران: طهوری.
کازرونی، محمدابراهیم (1367). تاریخ بنادر و جزایر خلیجفارس. تصحیح منوچهر ستوده، گیلان: مؤسسه فرهنگی جهانگیری.
کرزن، جرج (1350). ایران و قضیه ایران. ترجمة وحید مازندرانی. تهران: بنگاه نشر و ترجمه کتاب.
لوریمر، جان گوردون (1394). سواحلخلیجفارس. ترجمة عبدالرسول خیراندیش، تهران: آبادبوم.
مافی، حسین قلی خان نظام السلطنه (1362). خاطرات و اسناد حسین­قلی‌خان نظامالسلطنه مافی. به کوشش معصومه­ مافی، منصوره اتحادیه، سیروس سعدوندیان و حمید رام­پیشه. تهران: نشر تاریخ ایران.
 محسنی‌فرد، محمود (1387). «سیر تغییر و تحول ساختار سیاسی اداری بنادر شمالی خلیج فارس از سیستم اجاره‌داری به حکومت جزایر و بنادر در دورة قاجار». مجله تاریخ معاصر. ش 46. ص 54-70.
محمود، فرهادمعتمد (1326). سپهسالاراعظم. تهران: علی‌اکبر علمی و شرکاء.
محمود، محمود (بی‌تا). تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلستان در قرن نوزدهم. تهران: شرکت نسبی اقبال و شرکاء.
نظام‌مافی، خدیجه (1391). حکومت بوشهر؛ اسناد و مکاتبات رضاقلی خان نظامالسلطنه. تهران: نشر تاریخ ایران.
وثوقی، محمدباقر (1384). تاریخ خلیج‌فارس و ممالک هم‌جوار. تهران: سمت.
وقایع‌اتفاقیه (1362). سعید سعیدی‌سیرجانی. تهران: پیکان.
هدایت، رضاقلی‌خان (1339). روضه‌الصفای ناصری. قم: کتابفروشی مرکزی.
Davies, Charles Edward 1987. Qajar rule in Fars Prior to, Iran. Vol. XXV.
saldanha,j.a. 1986. The Persian gulf précis. archive editions, vol III.
‎Lorimer, John Gordon 1970. The Gazetteer of the Persian Gulf. Oman and Central Arabia, Vol. 1. op. cit.
Miles, Samuel Barrett 1966. Countries and Tribes of the Persian Gulf. London, op. cit.
The lower gulf Islands:Abumusa and Tunbs 1993. editor. p.l. toye. Buckinghamdhire. vol.2.