نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سمنان

2 عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه

3 عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه خوارزمی

چکیده

هرچند دیوان منوچهری بارها تصحیح شده است و هریک از مصححان به سهم خود در عرضۀ متن قابل‌‌قبولی کوشیده‌‌اند، هنوز آن‌چه به‌عنوان دیوان منوچهری در دست داریم تا متنی نسبتاً نهایی فاصله دارد و باز هم می‌‌توان با جست‌‌وجوی بیش‌تر و هم‌چنین باپیروی‌از اصول تصحیح انتقادی، بعضی از ابهام‌ها را برطرف کرد. در این نوشتار برخی ابیات منوچهری را از نظر صحت نسبت و صحت ضبط‌‌ها بررسی کرده‌ایم‌‌ و در نتیجۀ جست‌و‌‌جوهای انجام‌‌شده صورت‌‌هایی پیش‌نهاد کرده‌‌ایم. در این راه اتکای ما به قراین متنی و کهن‌‌ترین نسخه‌‌های بازمانده از اشعار منوچهری و منابع کهن بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Editing Some Couplets of Manūchihrī Dāmghānī's Divan

نویسندگان [English]

  • Mahmoud Rahimi 1
  • Naser Rahimi 2
  • Mahmoud Abedi 3

1 PhD in Persian Language and Literature, Semnan University, Iran

2 Assistant Professor of Department of Persian Language and Literature, Semnan University, Iran

3 Professor of Department of Persian Language and Literature, Kharazmi University, Iran

چکیده [English]

Despite having been published several times, no satisfying edition of Manūchihrī Dāmghānī's Divan has been produced, and the need for a critical edition of the text is in order. Further attempts and more precise examinations are required to improve the text. This article aims to assess certain lines by Manūchihrī, challenging the accuracy of the chosen variants from the viewpoint of textual criticism. Furthermore, the authenticity of some lines ascribed to the poet will be examined considering textual evidence. In the process of this assessment, some new alternative variants will be recommended. In order to support the recommended variants, textual evidence will be adduced by utilizing the earliest surviving manuscripts of Manūchihrī’s poems and taking advantage of a number of old sources.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Textual Criticism
  • Manūchihrī Dāmghānī
  • Bāgh and Rāgh
  • But
  • Sārak
  • Santūr
  • Pardah-i mādah
  • Mibram
  • sūsan-i surkh
ابن سیده، علی ‌‌بن اسماعیل (1320 ق)، المخصّص، السّفر الثّالث عشر، بولاق: مطبعة الکبری الأمیریة.
ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد (1370)، کتاب الصّیدنه فی الطّب، تصحیح عباس زریاب، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد (1383)، الصّیدنه فی الطّب: داروشناسی در پزشکی، ترجمۀ روسی او. ای. کریموف، ترجمۀ فارسی باقر مظفرزاده، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
اسدی، علی ‌‌بن احمد (1319)، لغت فرس، به تصحیح و اهتمام عباس اقبال، تهران: چاپ‌خانۀ مجلس.
اسدی، علی ‌‌بن احمد (1336)، لغت فرس، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: طهوری.
اسدی، علی بن احمد (1365)، لغت فرس «لغت دری»، به تصحیح و تحشیۀ فتح‌‌الله مجتبائی و علی‌‌اشرف صادقی، تهران: خوارزمی.
اسدی، علی ‌‌بن احمد (1897)، لغت فرس، به سعی و اهتمام پاول هرن، گوتینگن: مطبع دیتریخ.
افشار، ایرج و دیگران (1354)، فهرست کتاب‌‌های خطی کتاب‌خانۀ ملی ملک، ج 2: کتاب‌‌های فارسی از آداب جنگ تا ذخیرۀ خوارزمشاهی، تهران: دانشگاه تهران.
امیر معزی، محمد بن عبدالملک (1389)، دیوان، به سعی و اهتمام عباس اقبال، تهران: اساطیر.
باقری، آذر (1390)، بررسی باغ در شعر کلاسیک فارسی، تهران: طهوری.
بدر خزانه‌‌ای بکری بلخی، محمد بن قوام (1394)، بحر الفضایل فی منافع الافاضل، به‌تصحیح میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
برهان، محمدحسین ‌‌بن خلف (1362)، برهان قاطع، به‌اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر.
پروشانی، ایرج (1393)، «باغ: اشتقاق واژه»، در: دانش‌نامۀ جهان اسلام، ج 1، تهران: بنیاد دایرة‌‌المعارف اسلامی.
تقی‌‌الدین کاشی، محمد بن علی (1007 ق)،خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، جلد اول از رکن اول، نسخۀ خطی، ش 272 فیروز، تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی.
جمال‌الدین انجو، حسین ‌‌بن حسن (1351)، فرهنگ جهانگیری، ویراستۀ رحیم عفیفی، 3 ج، مشهد: دانشگاه مشهد.
جمالی یزدی، ابوبکر مطهر (1386)، فرخ‌‌نامه، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
الجوالیقی، أبی منصور (1389 ق/ 1969 م)، المعرّب من الکلام الأعجمیّ علی حروف المعجم، بتحقیق و شرح أحمد محمد شاکر، القاهره: دارالکتب.
حاسب طبری، محمد بن ایوب (1391)، تحفة‌الغرائب، تصحیح جلال متینی، تهران: کتاب‌خانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
حاکمی، اسماعیل (1385)، رودکی و منوچهری، تهران: دانشگاه پیام نور.
حدود العالم من المشرق الی المغرب (1383)، مقدمة بارتولد، تعلیقات مینورسکی، ترجمۀ میرحسین‌‌شاه، و تصحیح و حواشی میراحمدی و ورهرام، تهران: دانشگاه الزهرا.
حسن غزنوی، حسن بن محمد (1362)، دیوان، به تصحیح و مقدمۀ محمدتقی مدرس رضوی، تهران: اساطیر.
خالقی، روح‌الله (1385)، سرگذشت موسیقی ایران، ج 1، تهران: صفی‌‌علیشاه.
دانش‌‌پژوه، محمدتقی (1340)، فهرست کتاب‌خانۀ مرکزی دانشگاه تهران، ج 14، تهران: دانشگاه تهران.
دانش‌‌پژوه، محمدتقی و بهاءالدین علمی انواری (1355/ 2535)، فهرست کتب خطی کتاب‌خانۀ مجلس سنا، ج 1، تهران: کتاب‌خانۀ مجلس شورای ملی.
دبیرسیاقی، سیدمحمد (1332)، لبیبی و اشعار او، تهران: کتاب‌خانۀ خیام.
دبیرسیاقی، سیدمحمد (1390)، آغوشی پر ریحان، دامنی پر گل، قزوین: سایه‌‌گستر: حدیث امروز.
درج 4 (کتاب‌خانۀ الکترونیک شعر و ادب فارسی)، تهران: مهر ارقام ایرانیان و مهر ارقام رایانه.
دُنیسری، محمد بن ایوب (1387)، نوادر التّبادر لتحفة البهادر، به‌کوشش محمدتقی دانش‌‌پژوه و ایرج افشار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
دهخدا، علی‌‌اکبر (1377)، لغت‌‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.
رشیدی، رنگچی، غلامحسین (1372)، گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
ریاحی، محمدامین (1373)، کسایی مروزی: زندگی، اندیشه و شعر او، تهران: علمی.
ریشار، فرانسیس (1368)، «آغاز آشنایی فرانسویان با زبان فارسی»، ترجمۀ عبدالحمید روح‌‌بخشان، نشر دانش، ش 56.
زمخشری، محمود بن عمر (1386)، مقدمة الأدب، به‌کوشش ی. گ. وتس‌‌شتاین، با مقدمۀ مهدی محقّق، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، دانشگاه مک‌‌گیل.
زنگی بخاری، محمد بن محمود (1374)، بستان العقول فی ترجمان المنقول، به‌کوشش محمدتقی دانش‌‌پژوه و ایرج افشار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سرامی، قدمعلی (1393)، «باغ: باغ در شعر فارسی»، در: دانش‌نامۀ جهان اسلام، ج 1، تهران: بنیاد دایرة‌‌المعارف اسلامی.
سفینه (احتمالاً متعلق‌ به قرن 11 ق)، نسخۀ خطی، کتاب‌خانۀ مجلس سنا، ش 243.
شمس فخری اصفهانی (1337)، واژه‌‌نامۀ فارسی: بخش چهارم معیار جمالی، ویراستۀ صادق کیا، تهران: دانشگاه تهران.
شهمردان ‌‌بن ابی الخیر (1362)، نزهت‌‌نامۀ علایی، تصحیح فرهنگ جهانپور، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
طوسی، محمد بن محمود (1382). عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، به‌اهتمام منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی.
عبدالرشید بن عبدالغفور (1337)، فرهنگ رشیدی، به تحقیق و تصحیح محمد عباسی، دو جلد، تهران: بارانی.
عقیلی علوی شیرازی، سیدمحمدحسین ‌‌بن محمدهادی (1388)، مخزن‌الادویه، تهران: سنایی.
عنصرالمعالی، کیکاووس‌ ‌بن اسکندر (1378)، قابوس‌‌نامه، به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.
فخرالدین اسعد گرگانی (1349)، ویس و رامین، تصحیح ماگالی تودوا و الکساندر گواخاریا، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
فرخی سیستانی، علی ‌‌بن جولوغ (1380)، دیوان، به‌کوشش سیدمحمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.
فرزاد، عبدالحسین (1376)، نقد و پژوهش منوچهری، تهران: آتیه.
فرهنگ بزرگ سخن (1381)، به‌سرپرستی حسن انوری، تهران: سخن.
کردی نیشابوری، یعقوب بن احمد (1355/ 2535)، کتاب البلغه، مقابله و تصحیح متن مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
گرامی، بهرام (1386)، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، با مقدمۀ ایرج افشار، تهران: سخن.
مراغی، عبدالهادی ‌‌بن محمد (1388)، منافع حَیَوان، به‌کوشش محمد روشن، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مسعود سعد سلمان (1364)، دیوان، به اهتمام و تصحیح مهدی نوریان، اصفهان: کمال.
مسعودیه، محمدتقی (1384)، سازهای ایران، تهران: زرین و سیمین.
معین، محمد (1379)، فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.
مکری، محمد (1361)، فرهنگ نام‌‌های پرندگان در لهجه‌‌های غرب ایران، تهران: امیرکبیر.
ملاح، حسینعلی (1363)، منوچهری دامغانی و موسیقی، تهران: هنر و فرهنگ.
منوچهری، احمد بن قوص (1363)، دیوان، به‌اهتمام سیدمحمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.
منوچهری، احمد بن قوص (1372)، گزینۀ اشعار منوچهری دامغانی، انتخاب و شرح احمدعلی امامی افشار، تهران: قطره.
منوچهری، احمد بن قوص (1378)، گزیدۀ اشعار منوچهری دامغانی، انتخاب و توضیح احمدی امامی افشار، تهران: پردیس 57.
منوچهری، احمد بن قوص (1379)، دیوان، به‌اهتمام سیدمحمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.
منوچهری، احمد بن قوص (1387)، دیوان، به‌کوشش برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران.
منوچهری، احمد بن قوص (1392)، دیوان، به‌تصحیح حبیب یغمایی، به‌کوشش و مقدمۀ سیدعلی آل‌داود، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
منوچهری، احمد بن قوص (1886)، دیوان، تصحیح و ترجمه به فرانسه، یادداشت‌‌ها و مقدمه از بیبرشتاین کازیمیرسکی، پاریس: Klincksieck.
منوچهری، احمد بن قوص (بی‌‌تا)، دیوان، با تصحیح و تحشیۀ محمدحسین نهاوندی، تهران ‌‌ـ تبریز: شرکت چاپ کتاب.
منوچهری، احمد بن قوص (1010 ق)، دیوان، نسخۀ خطی، ش 4669، تهران: کتاب‌خانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
منوچهری، احمد بن قوص (1011 ق)، دیوان، نسخۀ خطی، ش 5004، تهران: کتاب‌خانۀ ملی ملک.
منوچهری، احمد بن قوص (1258 ق)، دیوان، نسخۀ خطی، ش 5275، تهران: کتاب‌خانۀ ملی ملک.
منوچهری، احمد بن قوص (احتمالاً مکتوب در 1010 تا 1015 ق)، دیوان، نسخۀ خطی، ش Supplément persan 725، پاریس: کتاب‌خانۀ ملی پاریس.
نخجوانی، محمد بن هندوشاه (1355/ 2535)، صحاح الفرس، به‌اهتمام عبدالعلی طاعتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1348)، تنسوخ‌‌نامۀ ایلخانی، با مقدمه و تعلیقات مدرس رضوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نظامی، الیاس‌ ‌بن یوسف (1385)، هفت‌پیکر، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
نظامی، الیاس بن یوسف (1390)، خسرو و شیرین، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به‌‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
هروی، موفق بن علی (1346)، الابنیه عن الحقائق‌الادویه یا روضةالانس و منفعةالنفس، تصحیح احمد بهمنیار، به‌کوشش حسین محبوبی اردکانی، تهران: دانشگاه تهران.
 
 
Blochet, E. (1928), Catalogue des Manuscrits Persans, Tome Troisieme (3), Paris: Réunion des Bibliothèques Nationales.
Blois, Francois (2004), “Persian Literature: A Bio-Bibliographical Survey”, Poetry of the Pre-Mongol Period, vol. V, London and New York: Routledge Curzon.
Hanaway, W. (1988), s.v. “BĀ: In Persian Literature”, in: Encyclopædia Iranica, vol. III, London and New York: Routledge & Kegan Paul.
Richard, Francis (1980), “Les Manuscrits Persans Rapportés par les Frères Vecchietti et Conservés Aujourd’hui à la Bibliothèque Nationale”, Studia Iranica, vol. 9.
Richard, Francis (2013), Catalogue des Manuscrits Persans, Bibliothèque Nationale de France, Département des Manuscrits, Tome II: Supplément Persan. Première Partie, 1- 524; Deuxième Partie, 525-1000, 2 vol, Roma: Istituto per l’Oriente C. A. Nallino.
Shakabpa, Tsepon W. D. and Victor C. Falkenheim (2010), s.v. “Tibet: Climate”, in: The New Encyclopædia Britannica, 15th edition, vol. 16, Chicago: Encyclopaedia Britannica Inc.
Wylie, Turrell V. et al. (2017), s.v. “Tibet: Plant and Animal Life”, Encyclopædia Britannica:
<https://www.britannica.com/place/Tibet>.