جۆری توێژینه‌وه : Original Article
نوسه‌ر
زانکۆی ڕاپه‌ڕین-گۆلێجی زانسته مرۆڤایه‌تییه‌کان- به‌شی مێژوو
پوخته
دەتوانین بڵێین، مێژووی کورد لە سەدەی نۆزدەدا، بە پلەی یەکەم مێژووی ئامادەبوونی میرانی میرنشینەکان و شێخەکانی
تەریقەت بووە لە نێو جوڵانەوەی رزگاری گەلی کورددا. قسەکردن لەم ماوە مێژووییەو لێکۆڵینەوە لەبارەی هەر دوو
دیوی ناوەوەو دەرەوەی، بەبێ ناسینی کارەکتەرە سیاسی و کۆمەڵایەتییە سەرەکییەکانی، قسەکردن و لێکۆڵینەوەیەکی پڕ
لە کەموکورتی دەبێت. چونکە ئەوەی کارەکتەری سەرەکی نێو رووداوەکان و هەندێکجاریش بزوێنەری مێژوو بووە لەم
ماوەیەدا، میرانی نێو سیستمی میرنشینایەتی و شێخانی نێو سیستمی تەریقەتەکانی سۆفیزم بوون. ئەوە ئەوانن دەبنە کەسی
یەکەمی دەسەڵاتدار لە هەرەمی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا، ئەوانن لە ناوەوە لە رێگەی پێگەی بەهێزی کۆمەڵایەتی و
ئابووریانەوە لە شێوەی کاریزما دەردەکەون و خەڵک لە پشتیان دەوەستێتەوە. دڵسۆزی بۆ میر، رەنگە گرنگترین هۆکار
بووبێ بۆ پابەندبوون بە یەکدی و بەهێزکردنی تەونی کۆمەڵایەتی و سەقامگیری میرنشینەکە. میران زیاتر لە ڕێی
پێگەی خێڵ و بنەماڵەوە، نەک هێز و توانای خۆیان وەک تاک، بە لوتکەی دەسەڵات گەیشتبوون، واتە سەرچاوەی
هێزیان لە پاشخانی خێڵ و بنەماڵەوە هاتبوو، نەک لە کاریزمابوونی خۆیان.
ئەم بۆچوونە بە هەندێک جیاوازییەوە، بۆ دەسەڵاتی شێخانی تەریقەتیش راستی زۆری تێدایە. شێخانی تەریقەت، کە
دوای دەسەڵاتی میرایەتییەکان، جڵەوی سەرکردایەتی جوڵانەوەی سیاسی کوردیان بە ئەستۆ گرت، وێڕای هێزو توانا
شەخسییەکانیان، هێشتا قورس بوو بتوانن لە دەرەوەی ئەو پاشخانە ئایینی و کۆمەڵایەتی و ئابوورییەی، کە لە
بنەماڵەکانیانەوە بۆیان بەجێمابوو، بتوانن وەک کاریزمایەک دەربکەون و خەڵک لە دەوری خۆیان کۆبکەنەوەو وەک
بوونێکی پیرۆزیش بیانبینن.
لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەدا، ئەوەمان بۆ رووندەبێتەوە، کە زەمینەی بابەتی و پاشخانی بنەماڵەیی و هێزی
کەسایەتی شێخ عوبەیدوڵڵا خۆی، هەموو ئەوانە بە یەکەوە سەرزەمینێک دەڕەخسێنن، کە تێیدا شێخ وەک کاریزمایەک
دەربکەوێت و رێبەرایەتی گەورەترین راپەڕینی جوڵانەوەی سیاسی کورد تا ئەو رۆژگارە بگرێتە دەست.
شێخ عوبەیدوڵڵا وەک کاریزمایەک بۆ وەڵامدانەوەی پێویستی کۆمەڵایەتی قۆناغی دوای کۆتاییهاتنی دەسەڵاتی
میرنشینەکانی کورد هاتە بوون و، لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەدا وەک پیاوی پێویستی قۆناغەکەو کاریزمای
بزوێنەری مێژووی کورد دەرکەوت.
مێژووی سەدەی نۆزدەی کورد، هێندەی مێژووی کارەکتەری میر و شێخەکانە، هێندە مێژوویەکی گشتی نییە، گشتی
بەو مانایە نا کە دەبێ سەرکردەکان لە دەرەوەی سیاقە سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکە ببینین، بەڵکو بەو مانایەی کە
ئەوە ئەوانن توانیویانە لە لوتکەی دەسەڵاتدا خەڵک بجوڵێنن، بڕیاری شەڕ و ئاشتی بدەن، پەیوەندی ناوەکی و دەرەکی
بکەن و ئاراستە بە مێژوو بدەن.
بیرو هۆشیاری (ی.ن.ک)، سلێمانی،٢٠٠٤.
٢. د.جەلیلی جەلیل، کوردەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، و: د.کاوس قەفتان، دارالحریه للگباعه، بغداد، ١٩٨٧.
٤. حەسەن ئەرفەع، کوردەکان (لێکۆڵینەوەیەکی مێژوویی و سیاسی)، و: سەردار محەمەد،چ١، دەزگای چاپ و پەخشی
سەردەم، سلێمانی،٢٠٠١.
٥. سادقی شەرەفکەندی، کورتەی مێژووی بزوتنەوە نەتەوایەتیەکانی کورد، و: تەها عەتیقی، چاپخانەی ئاپیک،
ستۆکهۆلم،١٩٩٥.
٦. سەرجەمی بەرهەمی حوسێن حوزنی موکریانی، کۆکردنەوەو لە چاپدانی:دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس،
پێداچوونەوەی: عەبدوڵڵا زەنگەنە و فەخرەدین ئامێدیان، ب٢،چ١،هەولێر،٢٠٠٧.
٧. شەرەفخانی بەدلیسی، شەرەفنامە، و: هەژار، چاپخانەی نعمان، نەجەف،١٩٨١.
٨. صالح محمد أمین، کوردو عەجەم (مێژووی سیاسی کوردەکانی ئێران)، چ١، ب.ج، ١٩٩٢.
٩. د.عەزیز شەمزینی، جوڵانەوەی رزگاری نیشتمانی کوردستان، و: فەرید ئەسەسەرد،چ٣، سەنتەری لێکۆڵینەوەی
ستراتیجی،سلێمانی،١٩٩٨.
١٠. کلۆدیۆس جێمس ریچ، گەشتنامەی ریچ بۆ کوردستان١٨٢٠، و: محەمەد حەمە باقی،چ٣، چاپخانەی وەزاەتی
پەروەردە، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس،هەولێر،٢٠٠٢.
١١. لە تاریکیەوە بۆ رووناکی (بەڵگەنامەکانی شۆڕشی١٨٨٠)، و: جەمال میرزا عەزیز،چ١، دەزگای چاپ و پەخشی
سەردەم، سلێمانی،١٩٩٩.
١٢. مارتین ڤان برونەسن، ئاغاو شێخ و دەوڵەت، و: کوردۆ، ب١، چ٣، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم،
سلێمانی،١٩٩٩.
١٣. مارتین ڤان برونەسن، ئاغاو شێخ و دەوڵەت، و: د.کوردۆ عەلی، ب٢، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم،
سلێمانی،٢٠٠٣.
١٤. مەستورەی کوردستانی، مێژووی ئەردەڵان، و: حسن جاف و شکور مصگفی،چ١،دارالحریه للگباعه، دەزگای
رۆشنبیری و بڵاوکردنەوەی ئاراس،هەولێر،٢٠٠٢.
١٥. محەمەد حەمە باقی، شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری١٨٨٠ لە بەڵگەنامەی قاجاری دا،چ١، چاپخانەی وەزارەتی
پەروەردە، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی موکریانی،هەولێر،٢٠٠٠.
١٦. محەمەد حەمە باقی، میرنشینی ئەردەڵان، بابان، سۆران لە بەڵگەنامەی قاجاری دا ١٧٩٩-١٨٤٧، چ١، چاپخانەی
وەزارەتی پەروەردە،هەولێر،٢٠٠٢.
١٧. د.محەمەد کەمال، هایدیگەرو شۆڕشێکی فەلسەفی،چ١،چاپخانەی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی،٢٠٠٧.
١٨. م.س.لازارێڤ، کێشەی کورد ١٨٩٦-١٩١٧، و: د.کاوس قەفتان، مگبعه الجاحڤ، بغداد،١٩٨٩.
١٩. نەوشیروان مستەفا ئەمین، میرایەتی بابان لە نێوان بەرداشی رۆم و عەجەم دا، چ٢، چاپخانەی خاک، سلێمانی،
١٩٩٨.
٢٠. واسیلی نیکیتین، کوردو کوردستان، و:خالیدی حسامی چاپخانەی زانکۆی سەڵاحەدین،هەولێر،١٩٩٧.
٢١. وەدیع جوەیدە، شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری لە بەڵگەنامەی ئەمەریکی و بەریتانی دا، و: محەمەد حەمە باقی،
چاپخانەی دەزگای ئاراس، بڵاوکراوەی کۆڕی زانیاری کوردستان،هەولێر،٢٠٠٧.
٢٢. د. وەدیع جوەیدە، جوڵانەوەی نەتەوەیی کورد (بنەماو پەرەسەندنی)، و: د.یاسین سەردەشتی،چ١، چاپخانەی سیما،
سلێمانی،٢٠٠٨.
٢٣. وەفایی، بیرەوەریەکانی وەفایی (تحفه المریدین)، گردوکۆی: قازی محەمەد خزر، و: محەمەد حەمە باقی،چ١،
چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری،هەولێر،١٩٩٩.
٢٤. ی.ئی.ڤاسیلیەڤا، کوردستانی خوارووی رۆژهەڵات لە سەدەی حەڤدەوە تا سەرەتای سەدەی نۆزدە (کورتەیەکی
مێژووی میرنشینانی ئەردەڵان و بابان)، و: رەشاد میران، چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری، هەولێر،١٩٩٧
حمدی للگباعه والنشر،السلیمانیه،٢٠٠٧.
٢٦. د.بلەج شیرکوه، القچیه الکردیه (ماچی الکرد وحاچرهم)، مگبعه السعاده، مصر،١٩٣٠.
٢٧. جرجیس فتح اللە، مبحپان علی هامش پوره الشیخ عبیدالله النهری، گ٢، مگبعه التربیه، دار ئاراس، أربیل،٢٠٠١.
٢٨. جمال نبز، الأمیر الکردی میر محمد الرواندوزی الملقب ب(میری کوره)،ت: فخری سلاحشور، منشورات الأکادیمیه
الکردیه للعلم والفن-ستوکهولم، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر،١٩٩٤.
٢٩. جیمس بیلی فریزر، رحله فریزر الی بغداد سنه ١٨٣٤م، ت: جعفر الخیاگ، گ1، الدار العربیه للموسوعات،
بیروت،2006.
30. حسین ناڤم بیگ، تاریخ الاماره البابانیه، ت: شکور مصگفی و محمد الملا عبدالکریم المدرس،گ١، مگبعه وزاره
التربیه، مۆسسه موکریانی للگباعه والنشر،أربیل،٢٠٠١.
٣١. دانا ێدمز شمدت، رحله الی رجال شجعان فی کردستان، ترجمه وتعلیق: جرجیس فتح الله، گ٢، مگبعه وزاره
التربیه،أربیل،١٩٩٩.
٣٢. زبیربلال اسماعیل، أربیل فی أدوارها التاریخیه (دراسه تاریخیه عامه لأربیل وأنحائها منژ أقدم العصور حتی الحرب
العالمیه الأولی)، مگبعه النعمان، النجف،١٩٧١.
٣٣. ستیڤن هیمسلی لونگریک، أربعه قرون من تاریخ العراق الحدیپ، نقله الی العربیه: جعفر الخیاگ، گ٥، دار الرافدین
للگباعه والنشر، بیروت،٢٠٠٤.
٣٤. د.سعد بشیرأسکندر، قیام النڤام الاماراتی فی کردستان وسقوگه مابین منتصف القرن العاشر ومنتصف القرن التاسع
عشر،گ٢، مگبعه شڤان، بنکەی ژین، السلیمانیه،٢٠٠٨.
٣٥. د.سعدی عپمان هروتی، کوردستان والامبراگوریه العپمانیه (دراسه فی تگور سیاسه الهیمنه العپمانیه فی کوردستان
١٥١٤-١٨٥١)، گ١، مگبعه خانی، دهوک،٢٠٠٨.
٣٦. د.عبدالرۆوف سنو، النزعات الکیانیه الاسلامیه فی الدوله العپمانیه ١٨٧٧-١٨٨١(بلاد الشام-الحجاز-کردستان-
ألبانیا)،گ١، بیسان للنشر والتوزیع، بیروت،١٩٩٨.
٣٧. د.عگیات محمد أبو السعود، فلسفه التاریخ عند جامبا تیستا فیکو، دار التنویر، بیروت،٢٠٠٦.
٣٨. د.کمال مڤهر أحمد، دراسات فی تاریخ ایران الحدیپ والمعاصر، مگبعه أرکان، بغداد،١٩٨٥.
٣٩. مالمیسانژ، بدرخانیو جزیره بوتان، ت: شکورمصگفی، ب.م، هەولێر،١٩٩٨.
٤٠. محمد أمین زکی، خلاصه تاریخ الکرد وکردستان من أقدم العصور حتی اڵان، ت: محمد علی عونی، بغداد،١٩٦١.
٤١. میجرسون،رحله متنکره الی بلاد مابین النهرین وکردستان،ت: فۆاد جمیل،ج٢،گ١،بغداد، ١٩٧١.
٤٢. www.wikipedia.org
)