آگاهی‌هایی نو دربارۀ منبر سنگی قلعه‌سنگِ سیرجان برپایۀ نتایج کاوش باستان‌شناسی و مطالعۀ فنی اثر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان شناسی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 دکتری باستان شناسی، تهران، ایران

چکیده

شهر قدیم سیرجان از سدۀ پنجم تا نهم هجری‌قمری در قلعه‌سنگ در جنوب‌شرقی سیرجانِ امروزی شکل‌گرفت. یکی از شاخص‌ترین آثار آن، پلکان سنگیِ کتیبه‌داری است که دربارۀ شکل‌گیری و کارکرد آن فرضیات مختلفی ازجمله: ارتباط با یک سکوی آتش -مشابه نمونه‌های پاسارگاد- یا منبری از یک مسجدِ دورۀ آل‌مظفر مطرح شده است. در کاوش باستان‌شناسی قلعه‌سنگ در سال 1394ه‍.ش.، اطلاعاتی جدید دربارۀ پلکان سنگی به‌دست آمد که در ارزیابی فرضیات قبلی اهمیت دارد. پژوهش حاضر بر پایۀ این پرسش نگارش یافته که، روند شکل‌گیری و تغییرات پلکان سنگی قلعه‌سنگ چگونه بوده و این اثر، چه کارکردهایی داشته است؟ بر این‌اساس، هدف از پژوهش، تبیین روند شکل‌گیری و کارکردهای این پلکان سنگی است. بخشی از داده‌ها، حاصل کاوش پیرامون این اثر و بخش دیگر، بر پایۀ منابع تاریخی است و پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است. نتایج نشان می‌دهد این اثر از ابتدا و قبل از سال 789ه‍.ق. فرم پلکانی نداشته و همسانیِ آن با پلکان سنگی پاسارگاد منتفی است. در جمادی‌الاولی 789هـ.ق. کتیبه‌ای در پنج کادر افقی و یک کادر عمودی بر آن ایجاد شده و پس از آن، پلّه‌هایی روی آن تراشیده شده است؛ هم‌چنین در کاوش پیرامون این اثر، شواهدی از مسجد شناسایی نشد. به‌نظر می‌رسد این مکان و دامنۀ شمالی قلعه‌سنگ، خارج از دروازۀ اصلی کهن‌دژ شهر بوده و پلکان سنگی در مسیر ورود به دروازه و کهن‌دژ قرار داشته است و پس از افول شهر، مکان استقرار پلکان سنگی به یک کارگاه سنگ‌تراشی تبدیل شده است. کاربرد اولیۀ این اثر را می‌توان یادبودی برای «سلطان احمد آل‌مظفر» یا نماد قدرت و مشروعیت او در آخرین سال‌های رونق شهر دانست. پس از آن، تغییر کاربری این اثر به منبر در دستور کار قرار گرفته، اما نیمه‌کاره رها شده است.    

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Features and Function of the Stone Staircase at Qal’eh Sang in Sirjan Based on the Archaeological Excavations and Historical Sources

نویسندگان [English]

  • Saeed Amirhajloo 1
  • Sara Saghaee 2
1 Assistant Professor, Department of Archaeology, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
2 Ph.D. in Archaeology, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Abstract
The old city of Sirjan developed during the 11th – 15th centuries in the Qal’eh Sang near the modern city of Sirjan. There is a limestone staircase with an inscription on the northern slope of Qaleh Sang. Various hypotheses have been made about its function, such as a Minbar or pulpit for a mosque from the Muzaffarids period, or an artifact related to the fire-altar. In the excavation at the Qal’eh Sang in 2015 new information was obtained about the staircase that is important for evaluating previous hypotheses. The question is what was the process of formation, changes, and functions of the stone staircase in the Qal’eh Sang? This paper deals with the results of the excavation at Qal’eh Sang and the study of historical sources. The results show that this artifact was not a staircase form before 789 AH/1387 CE. Therefore, it did not resemble the stone stairs of the fire-altar in Pasargadae. An inscription was first created on this artifact in 789 AH/1387 CE, and then its stairs were carved. Furthermore, no evidence of the mosque was found in the excavation around the staircase. Therefore, it was not an insitu Minbar or Pulpit. The north slope of Qal’eh Sang lay outside the Gate and was, therefore, on the outskirts of the city. This area has become a hewing workshop after the decline of the city. This stone artifact was probably made as a memorial to Sultan Ahmad, the Muzafarri ruler. It seems that the carving process of the Minbar was still in progress after the Timur’s invasion, but was never completed.  
Keywords: Qal’eh Sang, Stone Minbar, Stone Hewing, The Art of Muzaffarids, Archaeology of Sirjan.
Introduction
The old city of Sirjan was a strategic city between Kerman and Fars during the Islamic era. The position of this city as the capital of Kerman had made it important in the early Islamic centuries. After that, Sirjan maintained its importance as a focal point on the northern roads of the Persian Gulf (Amirhajloo and Sedighian, 2020: 1). 
According to archeological evidence and historical sources, the city of Sirjan was developed in Qal’eh Sang - 8 km southeast of the modern city of Sirjan - during the 5th to 9th centuries AH/11th -15th centuries AD (Afzal al-Din Kermani, 1947: 426; Monshi Kermani, 1949: 84-85; Mustawfi, 2009: 201). One of the most characteristic cultural materials on the northern slope of the Qal’eh Sang is a stone staircase with inscriptions.
The Research Question is as Follows: What was the process of formation, changes, and functions of the stone staircase in the Qal’eh Sang? Accordingly, in the archaeological excavation in the Qal’eh Sang, one of the three trenches was selected around the stone staircase. Analyzes about the process of making and function of the staircase were presented by matching the data obtained from historical sources, the technical study of the staircase, its inscriptions, and findings of the excavation in Trench I. 
Archaeological Studies
The main parts of the old city of Sirjan are formed in the east, south, and west of Qaleh Sang. The main gate of the city is located in the northeast. There are also architectural evidence and remains on the northern slope, but this section of Qal’eh Sang was outside the city, according to archeological evidence (Amirhajloo and Sedighian, 2020). The stone staircase is located on the northern slope of the Qal’eh Sang.
This staircase is made of white limestone in the shape of a vertical trapezoid with a height of 210 cm, a base of 276 cm, a chord of 290 cm, and a total width of 100 cm. On the southern body of the stone staircase, an inscription is engraved in one vertical and five horizontal rectangular frames. The upper part of the vertical frame is cut due to the creation of stairs. The inscription of the top frame is almost blurred, but the inscription of the other four horizontal frames from top to bottom is as follows: 
“The righteous king, the victorious from heaven, with a valuable and obvious victory, the pillar of truth and religion, trusting in the needless God through his good deeds, Sultan Ahmad, whose Authority was immortalized by God”. At the bottom of the frame, the phrase “The least servants of the Sultan...” is mentioned. The inscription of the vertical frame also indicates the date of the work: “In Jumada (?) Al-Ula of the year 789 Ah”. Emad al-Din Ahmad ruled in Kerman from 786 AH to 795 AH as a Muzaffarid Sultan after his brother, Shah Shoja (Basworth, 2002: 506; Qazvini, 2007: 198).
Discussion
Archaeological excavations around the stone staircase identified brick and clay walls, carved stone scraps, pottery pieces, and other small objects. The excavated architecture does not have a symmetrical plan and a regular structure. No signs of the Shabistan (mosque nave) and other spaces of a mosque were identified in this excavation. The relative chronology of the ceramics indicates that this part belongs to the fifth to early ninth century AH (Amirhajloo and Sedighian, 2020). Furthermore, the area around the stone staircase was a part of the city on the way to the main gate. But when the staircase was turned into a pulpit, it was turned into a workshop outside the city.
Varjavand believed that this artifact was a staircase of fire-altar from pre-Islamic times (Varjavand, 1972: 112). But Varjavand’s hypothesis is criticized. Because the inscription was carved earlier than the cutting of the stairs. This means that it did not have a stair shape at first, but had an inscription from 789 AH. Later, when the stairs were carved, the upper part of the vertical inscription was destroyed. The second critique is that there is no evidence from the Achaemenid to the Sassanid period around the Qal’eh Sang up to fifty kilometers (see: Hatami, 1995; Varjavand, 1972; Amirhajloo, 2015; Morgan and Leatherby, 1987; Sykes, 1902). Furthermore, it seems that this staircase was not moved from a historical site further away to the Qal’eh Sang. Because, it was not logical to move this heavy staircase from another place to the Qal’eh Sang, while there is an abundant source of stone in the center of the Qal’eh Sang. Secondly, the material of the rocks in the center of the city and those of the stairs is completely the same (sedimentary limestone).
Based on archaeological and historical evidence, it is suggested that this staircase was made as “a memorial or propaganda object, or a symbol of the legitimacy and power of the sultan”. Then its function was changed to the pulpit. There are several reasons for this suggestion:
First, the position of Emad al-Din Ahmad in Kerman and his influence on the rulers and deputies of the subordinate provinces, including Sirjan.
Second, the efforts of Emad al-Din Ahmad to strengthen the foundations of government and the continuation of legitimacy after 786 AH (the time of the death of the Shah Shoja).
Third, the efforts of his supporters to keep his name.
Fourth, the independence of the staircase from architectural structures.
Conclusion
The staircase of Qal’eh Sang did not resemble the stone stairs of the fire-altar in Pasargadae, because it was not a staircase from before 789 AH/1387 CE. An inscription was first created on this artifact in 789 AH/1387 CE, and then its stairs were carved. Furthermore, no evidence of the mosque was found in the excavation around the staircase. The north slope of Qal’eh Sang lay outside the Gate and was, therefore, on the outskirts of the city. This area has become a hewing workshop after the decline of the city. This stone artifact was probably made as a memorial to Sultan Ahmad, the Muzafarri ruler. The function of this object seems to have changed to the staircase or pulpit after the invasion of Timur. The carving process was still in progress after Timur’s invasion but was never completed. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qal’eh Sang
  • Stone Minbar
  • Stone Hewing
  • The Art of Muzaffarids
  • Archaeology of Sirjan
- ابن‌حوقل، 1366، سفرنامۀ ابن‌حوقل (ایران در صورةالارض). ترجمه و تصحیح: دکتر جعفرشعار، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
- ابن‌خردادبه، 1370، المسالک و الممالک. ترجمۀ حسین قره‌چانلو، تهران: مهارت.
- افضل‌‌الدین کرمانی، ابوحامد احمدبن‌حامد، 1326، تاریخ افضل (بدایع‌الزمان فی وقایع کرمان). به‌کوشش: مهدی بیانی، تهران: دانشگاه تهران.
- امیرحاجلو، سعید، 1394، «گزارش کاوش پیگردی و خواناسازی شواهد معماری قلعه‌سنگ شهر قدیم سیرجان». بایگانی اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان (منتشر نشده). 
- باسورث، کلیفورد ادموند، 1381، سلسله‌های اسلامی جدید: راهنمای گاهشماری و تبارشناسی. ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران. 
- باستانی‌پاریزی، محمدابراهیم، 1348، «داد و ستد در دورۀ صفوی». بررسی‌های تاریخی، 4 (2 و 3): 193-210. 
- بهرامی، مهدی، 1371، «همیاری در جهت مطالعه سرامیک ایران در دوران اسلامی». آثار ایران، آندره گدار و همکاران، ج 1-2، ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد: آستان قدس رضوی: 189-209.
- چمنکار، محمدجعفر، 1384، «عوامل اثرگذار بر بازرگانی خلیج‌فارس در عصر مغول (حاکمیت اقتصادی-سیاسی ایران بر خلیج‌فارس و دریای عمان)». فصلنامۀ تاریخ روابط خارجی، 24 و 25: 1-28. 
- چوبک، حمیده، 1391، «سفالینه‌های دوران اسلامی شهر کهن جیرفت». مطالعات باستان‌شناسی، 4 (1): 83-112.
- حاتمی، ابوالقاسم، 1378، «مساجد گم شده در سیرجان قدیم». مجموعه مقالات اولین همایش معماری مسجد، گذشته، حال و آینده، جلد اول، تهران: دانشگاه هنر، 73-80.
- حاتمی، ابوالقاسم، 1374، «بررسی تحلیلی باستان‌شناسی سیرجان قدیم از اوایل اسلام تا دورۀ تیموری». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
- حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، 1380، زبدة التواریخ. به‌تصحیح: کمال حاج سیدجوادی، جلد دوم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- حافظ ابرو، 1378، جغرافیای حافظ ابرو. جلدهای دوم و سوم، تصحیح: علی آل‌داوود و محمدصادق سجادی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- خوافی، احمد بن محمد، 1386، مجمل فصیحی. جلد سوم، تصحیح و تحقیق: محسن ناجی‌نصرآبادی، تهران: اساطیر. 
- خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام الدین حسینی، 1380، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. زیرنظر: دبیرسیاقی و مقدمۀ جلال‌الدین همایی، جلد سوم، تهران: خیام.
- رویمر، هـانس روبرت، 1379، «آل‌جلایر، آل‌مظفر و سربداران»، در: تاریخ ایران دورۀ تیموریان، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: جامی: 11-49. 
- روملو، حسن، 1384، احسن التواریخ. جلدهای اول و دوم، به اهتمام: عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر. 
- سرآبادانی‌تفرشی، اکرم، 1389، «نظری بر دستاوردهای فرهنگی و تمدنی آل‌مظفر». نامه تاریخ پژوهان، 6 (22): 69-107. 
- سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، 1383، مطلع سعدین و مجمع بحرین. جلد دوم، گردآوری عبدالحسین نوایی، تصحیح: محمد شفیع، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 
- سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، 1372، مطلع سعدین و مجمع بحرین. جلد اول، گردآوری عبدالحسین نوایی، تصحیح: محمد شفیع، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 
- شیخ‌الحکمایی، عمادالدین و میرزا محمد حسنی، 1395، «نقش کتیبه‌های خوانده نشدۀ مسجد سنگی داراب در شناسایی کارکرد و تاریخ ساخت بنا». پژوهش‌های علوم تاریخی، 8 (2): 81-94. 
- فضل‌الله بن روزبهان، 1382، تاریخ عالم‌آرای امینی. تصحیح: محمداکبر عشیق، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب. 
- قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، 1386، لب التواریخ. به‌تصحیح: هاشم محدث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. 
- کتبی، محمود، 1364، تاریخ آل‌مظفر. چاپ دوم، به اهتمام: عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر. 
- مستوفی، حمدالله، 1388، نزهةالقلوب. تصحیح: محمد دبیرسیاقی، چاپ سوم، تهران: حدیث امروز.
- مقدسی، ابوعبدالله محمدبن‌احمد، 1385، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمۀ علینقی منزوی، چاپ دوم، تهران: کومش.
- منشی‌کرمانی، ناصرالدین، 1328، سمط العلی للحضرة العلیا. تهران: اقبال.
- موسوی، محمود، 1376، «کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر حریره کیش». گزارش‌های باستان‌شناسی 1، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور: 205-238.
- مهجور، فیروز؛ ابراهیمی‌نیا، محمد؛ و صدیقیان، حسین، 1390، «بررسی باستان‌شناسی سفال‌های دوران اسلامی محوطۀ باستانی نچیر خانلق ری». مطالعات باستان‌شناسی، 3 (2) 173-192.
- میرزاابوالقاسمی، محمدصادق، 1390، «کتیبه‌های پاسارگاد در دورۀ اسلامی». صفه، 21 (1): 88-79. 
- نصراصفهانی، علیخان؛ و احمدی، محمود، 1390، کانی‌های سنگ‌ساز آذین و دگرگونی. اصفهان: دانشگاه آزاداسلامی واحد خوراسگان. 
- ورجاوند، پرویز، 1351، «قلعه‌‌سنگ سیرجان و آتشدان سنگی آن». بررسی‌های تاریخی، 40: 101-132.
- وزیری، احمدعلی، 1385، تاریخ کرمان. جلد اول، تصحیح: باستانی پاریزی، تهران: نشر علم.
- هفت کشور یا صورةالاقالیم، 1353، به‌تصحیح و تحشیه: منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- یزدی، مولانا شرف‌الدین علی، 1336، ظفرنامه (تاریخ عمومی مفصل ایران در دوره تیموریان). به تصحیح: محمد عباسی، تهران: امیرکبیر.
- Amirhajloo, S. & Sedighian, H., 2023, “Recent Archaeological Research in South Iran: Excavation at the old City of Sirjan (the Site of Qal’eh Sang)”. IRAN; Journal of the British Institute of Persian Studies, 61 (1): 75-93. doi.org/10.1080/05786967.2020.1846998.
- Amirhajloo, S., 2015, “Tracking Excavation and Documentation of Architecture Reminds of Qal’eh Sang at Sirjan”. The Administration of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Kerman, (Unpublished), (In Persian). 
- Amirhajloo, S., 2015, “Explanation of the Role of Ecological Variables in Life of the Islamic City of Jiroft”. Pazhoheshha-ye Bastan shenasi Iran, 7: 173-92. (In Persian).
- Bahrami, M., 1992. “Cooperation in the Study of the Ceramics of Iran in the Islamic Era”. In: The Art of Iran, Ed. A. Godard et al., Trans. Abolhasan Sarvghad Moghadam, Vol. 1-2: 189-209. Mashhad: Astan-e Quds (In Persian).
- Bastani Parizi, M. E., 1965, “Trade in the Safavid Period”, Historical Studies, 2-3: 193-210 (In Persian). 
- Barnes, L.; Ding, P.; Li, J.; Quan, K.; Kanazawa, Y. & Sargent, W. R., 2010, Chinese Ceramics: From the Paleolithic Period through the Qing Dynasty. Yale University Press.
- Bivar, H., 2000, Excavations at Ghubayra Iran. London: School of Oriental & African Studies, University of London.
- Bosworth, C. E., 2002, The Islamic Dynasties, a Chronological and Genealogical Handbook. Tehran: Center for the Recognition of Islam and Iran (In Persian). 
- Chamankar, M. J., 2005, “Factors Affecting the Persian Gulf Trade in the Mongol Era (Economic-Political Sovereignty of Iran over the Persian Gulf and the Sea of Oman”. Quarterly Journal of Foreign Relations History, 24 & 25: 1-28 (In Persian). 
- Choubak, H., 2012, “Islamic Pottery of the Ancient City of Jiroft”. Journal of Archaeological Studies, 4(1): 83-112 (In Persian).
- Fazlallah Ibn-Roozbahan Khunji Isfahani, 2003, Tarikh-i Alam-ara-yi Amini. compiled by: Mohamad Akbar Ashiq, Tehran: Miras-e Maktoob (In Persian).
- Hafez-e Abru, 2001, Zubdat al-Tawarikh. Vol. 1. Ed. Haj Seyyed Javadi. Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance (In Persian). 
- Hafez-e Abru, 1999, Geography of Hafez-e Abru. vols. 2 & 3, Tehran: Miras-e Maktoob (In Persian).
- Haft Keshvar (Sovar al-Aqalim), 1974, Compiled by Manoocheh Sotoudeh. Tehran: Iranian Culture Foundation (In Persian). 
- Hatami, A., 1999, “Missing mosques in old Sirjan”. in: Proceedings of the first conference on mosque architecture, past, present and future, vol. 1. Tehran: University of Art: 73-80 (In Persian). 
- Hatami, A., 1995, “Analytical Investigation of the Old Sirjan from Early Islam to Timurid period”. Master’s thesis, Tarbiat Modares University, Iran (In Persian).
- Ibn-e Hawqal, 1964, Configuration de la Terre (Ketab-e surat al-arz). Ed. J. H. Kramers and G. Wiet. Beirut and Paris.
- Ibn-e Khordadbeh, 1991, Al-Masalek va al-Mamalek. Trans. H. Gharachanloo. Tehran: Maharat (In Persian).
- Katbi, M., 1985, The History of Al-e Mozaffar. Tehran: Amirkabir (In Persian).
- Kennet, D., 2004, Sassanian and Islamic Pottery from Ras al-Khaimah (eBook version). Oxford, Archaeopress.
- Kermani, Afzal al-Din., 1947, Badaye al-azman fi vaqaye Kerman. Comp. Mahdi Bayani. Tehran: University of Tehran (In Persian).
- Khafi, A.-Ibn-e M., 2007, Mojmal-e Fasihi. Vol. 3. Tehran: Asatir (In Persian). 
- Khandmir, Gh.-Al-Din Ibn-e H. Al-Din., 2001, Habib Al-Seyar fi Akhbar-e Afrad-e Bashar. vol. 3, Tehran: Khayyam (In Persian).
- Mahjoor, F.; Ebrahimi-Niya, M. & Sedighiyan, H., 2012, “Archaeological Survey of Potteries in the Site of Nachir Khanloq of the Ray”. Journal of Archaeological Studies, 3(2): 173-192 (In Persian). 
- Maqdisi, 2006, Ahsan al-Taqasim fi Marefat al-Aqalim. Trans. Alinaghi Monzavi. 2nd ed. Tehran: Komesh (In Persian).
- Mirza Abolqassemi, M. S., 2011, “Islamic Stone Inscriptions in Pasargadae”. Soffeh, 21(1): 79-88 (In Persian). 
- Morgan, P. & Leatherby, J., 1987, “Excavated Ceramics from Sirjan”.in: J. Allan and C. Roberts (ed.) Syria and Iran, Tree Studies in Medieval Ceramics, Oxford Studies in Islamic Art (IV: 23-172), Oxford University. 
- Monshi Kermani, N., 1949, Samat-al-ola lelhazrat-al-olia. Ed. M. Qazvini and A. Eqbal Ashtiani. Tehran: Book printing corporation company (In Persian).
- Mousavi, M., 1998, “Archaeological Excavations of Harireh City in Kish”. in: Archaeological Reports 1: 205-38. Tehran: Cultural Heritage Organization of Iran (In Persian).
- Mustawfi, H., 2009, Nozhat al-qolub. Ed. M. Dabirsiyaghi, 3th ed. Tehran: Hadis-e Emruz (In Persian).
- Nasr Esfahani, A. & Ahmadi, M., 2011, Igneous and Metamorphic Rocks. Esfahan: Islamic Azad University Khorasgan Branch (In Persian). 
- Oates, J. A. H., 1998, Lime and Limestone; Chemistry and Technology, Production and Uses. Weinheim: Willy-VCH.
- Priestman, S. M. N., 2013, “A Quantitative Archaeological Analysis of Ceramic Exchange in the Persian Gulf and Western Indian Ocean”. Ph.D. Dissertation, University of Southampton.
- Qazvini, Y.-Ibn A. al-L., 2007, Lob al-Tawarikh. Vompiled by: Hashem Mohaddes, Tehran: Association of Cultural Works and Honors (In Persian). 
- Roemer, H. R., 2000, “Jalayirid, Muzaffarids, and Sarbedaran”. in: History of Iran during the Timurid period, Tr. by Yaqub Azhand, Tehran: Jami: 11-49 (In Persian). 
- Rumlu, H. B., 2005, Ahsan al-Tawarikh. Vols. 1 & 2. Compiled by: Abdolhossein Navaee, Tehran: Asatir (In Persian). 
- Samarqandi, A. al-R., 2004, Matla Sa’deyn va Majma Bahreyn. Vol. 2, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies (In Persian). 
- Samarqandi, A. al-R., 1993, Matla Sa’deyn va Majma Bahreyn. Vol. 1, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies (In Persian). 
- Sarabadani Tafrashi, A., 2010, “A review of the cultural and civilizational achievements of Al-Muzaffar”. Nameh Tarikh Pazhouhan, (22): 69-107 (In Persian). 
- Sheykh al-Hokamaee, E. & Hassani, M. M., 2017, “The Role of Unread Inscriptions of Darab's Stone Mosque in Identifying the Function and the Date of Building Construction”. Historical Science Studies, 8 (2): 81-94 (In Persian).
- Sykes, P. M., 1902, “Historical Notes on South-East Persia”. Journal of the Royal Asiatic Society: 939-950.
- Treptow, T., 2007, Daily Life Ornamented: The Medieval Persian City of Rayy. Chicago, The oriental institute museum of the University of Chicago.
- Varjavand, P., 1972, “Qal’eh Sang and Its Stone Fire-Altar”. Barrasiha-ye Tarikhi, 40: 101-32 (In Persian).
- Vaziri, A. A., 2006, History of Kerman. Vol. 1, compiled by: Bastani Parizi, Tehran: Elm. 
- Watson, O., 2004, Ceramics from Islamic Lands. Thames & Hudson Press.
- Wilkinson, C. K., 1973, Nishapur Pottery of the Early Islamic Period. the Metropolitan Museum of Art.
- Yazdi, Sh. al-D. A., 1957, Zafarnameh (the history of Iran during the Timurid era). Ed. M. Abbasi, Tehran: Amirkabir (In Persian).
- https://www.britishmuseum.org/collection/object/AA_Sykes-354
- https://www.britishmuseum.org/collection/object/AA_Sykes-174