مفاهیم تذهیب‌های قرآنی در عصر صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

خوشنویسی و تذهیب دو عنصر اصلی تشکیل‌دهندۀ کتاب‌آرایی و کتابت قرآن هستند. تذهیب‌های مختلف قرآنی که در طول تاریخ این هنر در ایران اجرا شده‌اند دارای ویژگی‌ها و خصوصیات خاص زیبایی‌شناسانه‌اند. این هنر همواره در طول تاریخ رو به رشد بوده و در هر دوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای تذهیب‌هایش از ویژگی‌های خاصی برخوردار بوده است، به‌طوری‌که زیباترین و ظریف‌ترین تذهیب‌های قرآنی مربوط به تذهیب‌های عصر صفوی است. بنا به عقیدۀ برخی از هنرشناسان غربی تذهیب‌های قرآنی فقط جنبۀ زیبایی و تزئینی داشته و دارند. برخی نیز معتقدند که در پس ظاهر نقش‌مایه‌های تذهیب بار معنایی نهفته است. حال سؤال اصلی این است که تذهیب‌های قرآنی ایران در دورۀ صفوی که از ظرافت و زیبایی به مراتب بیشتری نسبت به دوره‌های قبل برخوردارند دارای چه بار معنایی و مفاهیمی هستند؟ هدف اصلی این پژوهش رسیدن به مفاهیم عمیق تذهیب‌های قرآنی در دورۀ صفوی است برای رسیدن به پاسخ سؤال چنین به نظر می‌رسد که تذهیب‌های قرآنی در عصر صفوی از مفاهیم عمیق اسلامی و عرفانی برخوردارند و برخی از هنرمندان تذهیب‌کار، به پشتوانۀ تجارب هنرمندان ماقبل خود، برای تذهیب قرآن از مفاهیم عمیق قرآنی نیز الهام گرفته‌اند. روش توصیفی تحلیلی برای این پژوهش مناسب به نظر می‌رسد. شیوۀ جمع‌آوری اطلاعات و داده‌ها به‌صورت ترکیبی کتابخانه‌ای و میدانی بوده که، با مراجعه به موزه‌های قرآنی، نسخ قرآن‌های تذهیبدار انتخاب شده است. همچنین جامعۀ آماری این پژوهش قرآن‌های تذهیب‌دار دورۀ صفوی است که هشت جلد از آنها به‌صورت هدفمند انتخاب شده و در نهایت می‌توان به این نتیجه رسید که نقش‌مایه‌های تذهیب با بهره از مفاهیم اسلامی، نظیر مفهوم نور، رنگ و وحدت که در قرآن نیز ذکر شده است، توسط هنرمندان عصر صفوی به‌صورت آگاهانه برای تزئین قرآن به‌کار گرفته شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Concepts of Quranic illumination in Savavid period

نویسنده [English]

  • Samad Najarpoor jabbary
چکیده [English]

Calligraphy and Illumination are two main elements of the book layout and writing the Quran. Illumination of the Quran that have been implemented in the history of art in Iran has features and special characteristics are aesthetic. This art has been growing in history and in every period of illumination has special features. So that the finest Qur'anic illumination is the illumination of the Safavid era. According to Western experts believe some of the Quranic illumination only has beauty and decorative aspects. Some believe that in the appearance of the illumination motifs, hidden meaning. Now the question is that the Iranian Quranic illumination in the Safavid period has elegance and beauty more than the previous period what are the meaning and concepts? The main aim of this study achieves the deep meanings of the Quranic illumination in the Safavid period. To answer the question it appears that Quranic illumination in Safavid period has profound Islamic concepts and mystical. And some artists gilding to support artists prior experience, for the illumination inspired of the deep meanings of the Qur'an. Analytical method for this study seems appropriate. The method of collecting data, is a combination library and field with a visit to the Museum of the Quran, illuminated manuscripts of the Quran Is selected. The Statistical population this research is the Quran illuminated in the Safavid period. The eight volumes of them will be meaningful chosen. Finally, it can be concluded that. The motifs of illumination using Islamic concepts, like the concept of light, color and unity. Which is also mentioned in the Quran, as informed by the Safavid era artists were used to decorate the Quran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quran
  • illumination
  • Safavid period
  • Quranic illumination
  • Roundel
قرآن خطی شماره ثبت 36و 39 و43، موزه ملک تهران، آستان قدس رضوی.
اتینگهاوزن. ریچارد و احسان یارشاط (1379) اوج های درخشان هنر ایران، مترجم: عبدالهی و رویین پاکباز، تهران: انتشارات آگاه.
اتینگهاوزن، ریچارد( 1387) تذهیب نسخ خطی، مترجم زهرا باستی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
احمدزاده، سعادت(1379) تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران، فصل نامه کتاب، تهران: کتابخانه ملی
برند، باربارا (1373) هنر تذهیب و جلدهای اسلامی در ایران، ترجمه داریوش کریمی، تهران: معاونت فرهنگی وزارت ارشاد اسلامی.
بلخاری قهی. حسن (1388) اورنگ، مجموعه مقالات درباره مبانی نظری هنر، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنراسلامی.
بی نام(1360) تذهیب، تجلی گاه هنر و عبودیت، فصل نامه هنر، شماره 1. (ص160-169)
پاکباز. رویین (1383) دایرة المعارف هنر، نقاشی ، پیکره سازی، گرافیک. تهران: فرهنگ معاصر.
پایدارفر. آرزو و فاطمه شفیعی(1393)زیبایی شناسی کارکرد نور در تذهیب های قرآنی، نگاررینه هنر اسلامی، شماره1 (ص49-40).
جوادی آملی. عبدالله،(1385) ادب فنای مقربان، تحقیق و تنظیم: محمد صفایی، قم: مرکز نشر اسراء.جلد3.
خزایی. محمد، (1387) عوامل مؤثر در شکل گیری مکتب اصفهان، گردهمایی مکتب اصفهان (مجموعه مقالات نگارگری)، تهران، فرهنگستان هنر.
خلج امیرحسینی. مرتضی، (1389) رموز نهفته در نگارگری، تهران: کتاب آبان.
خلیلی. ناصر(1381) مجموعه هنر اسلامی، ترجمه پیام بهتاش، تهران: نشر کارنگ، جلد سوم و چهارم.
خوش نظر، سید رحیم و محمد علی رجبی، (1388) نور و رنگ در نگارگری ایرانی و معماری اسلامی، کتاب ماه هنر، شماره 127.
ذابح.ابوالفضل(1363) طلائی و شنگرف و سبز زنگاری ، فصلنامه هنر، شماره 6.
راغب اصفهانی. حسین بن محمد (1412) المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودی، دمشق، بیروت: دارالعلم الدار.
ستاری. جلال،  (1372) مدخلی بر زیبایی شناسی عرفانی، تهران: نشر مرکز، چاپ اول.
شاد قزوینی. پریسا، (1386) تغییر شیوه­ی نگارگری در دوره­ی شاه عباس اول: انحطاط یا نوآوری، گردهمایی مکتب اصفهان (مجموعه مقالات نگارگری)، تهران، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
طباطبایی. محمد حسین (1417ق) المیزان فی تفسیر القران، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات جامه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم.
طریحی. فخرالدین، (1375) مجمع البحرین، تحقیق: سید احمد حسینی، تهران: مرتضوی، چاپ سوم.
فربود. فریناز ومحمود طاووسی(1381) بررسی تطبیقی مفهوم نمادین درخت در ایران، فصل نامه تحلیلی و پژوهشی مدرس هنر، دانشگاه تربیت مدری شماره اول و دوم.
قلیچ خانی، حمیدرضا ( 1388) فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته، چاپ دوم. تهران: روزنه.
کارگر. محمدرضا و مجید ساریخانی (1390) کتاب آرایی در تمدن اسلامی، تهران: سمت.
کلینی. محمد بن یعقوب (1365) کافی: اصول و فروع، تهران: دارالکتب اسلامیه.
لینگز. مارتین(1377) هنر خط و تذهیب قرآنی، ترجمه مهرداد قیومی بید هندی، تهران: انتشارات گروس.
ماچیانی. حسینعلی (1380) آموزش طرح و تذهیب، چاپ دوم، تهران : یساولی. مایل هروی. نجیب(1353) لغات و اصطلاحات فن کتاب سازی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
مایل هروی. نجیب (1372) کتاب آرائی در تمدن اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی.
معمارزاده. محمد (1386) تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی، تهران: الزهرا.
مکارم شیرازی . ناصر (1378) تفسیر نمونه، جلد 14، تهران: دارالکتب اسلامیه.
منصوریان قراکوزلو. مریم(1388) بازنمود عناصر قرآنی در معماری مساجد(مطالعه موردی مساجد منتخب اصفهان: جامع، امام و شیخ لطف الله) رساله کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، اصفهان: دانشگاه اصفهان، گروه الهیات.
مهرگان، مجید(1381) چالش های نگارگری و تذهیب در ایران، کتاب ماه هنر، تهران: خانه کتاب ایران.
زارعی مهر ورز. عباس(1373) سیر تاریخی هنر تذهیب، نشریه میراث جاویدان، شماره 6 .(ص 135-125)
نجیب اغلو، گلرو(1379) هندسه و تزیین در معماری اسلامی، مترجم مهرداد قیومی بیدهندی،  تهران: نشر روزنه.
نعیمایی. ایرج (1378) تاثیر و تجلی قرآن بر هنر خوشنویسی،کتاب ماه هنر، شماره 12.(ص3-5)
 نوایی. کامبیز (1379) از مسجد بیاموزیم، دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت­الله زاده شیرازی، تهران: سازمان کیراث فرهنگی کشور. جلد 3، چاپ اول.
هراتی. محمدمهدی(1378) گوهرجان برمصحف آیات، کتاب ماه هنر، شماره 12.
وزیری. الهه (1364) تذهیب عروج نقش و رنگ در هنر اسلامی، کیهان فرهنگی ، سال 2.