چگونگی استقرار و تثبیت تشیع امامی در طبرستان (از قرن سوم تا پایان هشتم هجری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور

2 استادیار گروه تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

بررسی سیر تشیع امامی در طبرستان و چگونگی استقرار و تثبیت آن، از مباحث مهم تاریخ تشیع در ایران است. مسئلۀ اصلی تحقیق، چگونگی سیر و تحول تشیع امامی در طبرستان از مرحلۀ استقرار تا تثبیت آن در منطقه است؟ لذا این فرضیه طرح می‌گردد، طبرستان به علت شرایط خاص سیاسی و جغرافیایی و به دلیل استقبال از مهاجران علوی شیعه، فعالیت علمای شیعه و حمایت حکام محلی، شرایط مناسبی برای استقرار و تثبیت تشیع امامی داشت. هدف اصلی پژوهش مذکور، تبیین سیر استقرار و تثبیت تشیع امامی در طبرستان است. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی به مسئلۀ اصلی تحقیق پرداخته می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، عواملی چون اقامت برخی از پیروان ائمه در طبرستان، فعالیت تبلیغی سادات علوی و حضور علمای دینی و بزرگان شیعه امامی و فعالیت تبلیغی آن‌ها در طبرستان و حمایت حکام آل‌باوندی، مرعشی و برخی ملوک پادوسبانی از تشیع‌ امامی، سبب تثبیت تشیع‌ امامی در اوایل قرن نهم هجری در مازندران شد.

کلیدواژه‌ها


[1]. آملی، اولیاءالله (1348). تاریخ رویان، تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
[2]. اعظم‌سنگسری، ‌چراغعلی (1351). «فریم پایگاه اسپهبدان باوندی کجاست؟»، مجلۀ بررسی‌های  تاریخی، ش 1، س7، ص47ـ56.
[3]. افندی‌اصفهانی، میرزا عبدالله (1403ق). ریاض‌العلماء، اهتمام سید محمود مرعشی، تحقیق سید احمد حسینی، ج 1 و 4، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
[4]. ابن‌شهرآشوب، محمد‌بن علی (1376ق). مناقب‌ آل ابی طالب، تحقیق گروهی از علماء، ج2، نجف، کتابخانۀ حیدریه.
[5]. ابن‌اسفندیار، بهاءالدین محمد (1366). تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، تهران، کلاله خاور.
[6]. ابن‌طباطبا، ابواسماعیل ابراهیم‌بن‌ناصر (1388ق). منتقله الطالبیه، تحقیق سید محمد مهدی سید حسن خرسان، نجف، مطبعه حیدریه.
[7]. ابن‌عنبه، احمدبن‌عنبه (1380ق). عمده‌الطالب، تحقیق‌محمدحسن‌آل طالقانی، نجف، مطبعه الحیدریه.
[8]. ابن‌ندیم، محمدبن اسحاق (1366). الفهرست، ترجمه و تحقیق محمدرضا تجرد، ابن شیخ علی هائری مازندرانی، انضمام و تحقیقات و تعلیقات مهین  جهان بگلو، تهران، امیرکبیر.
[9]. ابن‌اثیر، عزالدین (1368). تاریخ کامل اسلام و ایران، ترجمۀ عباس خلیلی، ج 10، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی.
[10].اسماعیلی، یوسف (1387). سیری در تاریخ تشیع مازندران (از آغاز تا پایان قرن هشتم هجری)، چاپ اول، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
[11]. بارانی، محمدرضا؛ نادریان، هدایت (1394). «پراکندگی جغرافیایی امامیه در ایران دوره سلجوقی»، مجلۀ تاریخ اسلام باقرالعلوم، ش61، بهار، ص31- 80.
[12]. ترکمنی آذر، پروین (1384). «مذهب دیلمان در دورۀ اسلامی»، فصلنامۀ فرهنگ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، زمستان، شمارۀ 56، ص1- 16.
[13]. جعفریان، رسول (1387). اطلس تشیع، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، بی‌نا.
[14]. ــــــــــــــ (1388). تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، علم.
[15]. ــــــــــــــ (1395). مقدمه کتاب نیل المرام فی المذهب الائمه علیهم السلام، عبدالرحیم بن معروف رستمداری، کوشش رسول جعفریان، قم.
[16]. حموی، یاقوت (1399ق). معجم‌البلدان، ج 1، بیروت، دارالحیاء التراث العربی.
[17]. حسینی، سید محمد؛ آقا نوری، علی (1394). «همگونی تصوف با تشیع و کارکردهای اجتماعی و سیاسی آن در مازندران (760ـ795 ه‍.ق)»، فصلنامۀ شیعه‌پژوهشی، سال اول، شمارۀ 3، تابستان، ص117ـ140.
[18]. خواندمیر، غیاث‌الدین محمد (1380)، حبیب السیر، ج3، کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، خیام.
[19]. رحمتی، محمدکاظم (1392). زیدیه در ایران، تهران، پژوهشکدۀ تاریخ اسلام.
[20]. رابینو یاسنت لویی (1365). مازندران و استراباد، ترجمۀ غلام علی وحید مازندرانی، تهران، امیرکبیر.
[21]. رمضانپور، محمد؛ قاضی پورشیروان، طاهره؛ باغانی‌خانلق، معصومه (1395). «بررسی روابط اسپهبدان مازندران و شیعیان امامیه در دوره سلجوقی »،  فصلنامۀ تاریخ نو، سال ششم، شمارۀ 14، بهار، ص3ـ16.
[22]. شاهمرادی، مسعود (1395)، «تشیع امامی در دوران باوندیان اسپهبدی طبرستان»، رهیافت تاریخی دانشگاه اصفهان، شمارۀ 16، پاییز ، ص55ـ78.
[23]. شیخ طوسی، محمدبن حسن (1415ق). رجال، تحقیق جواد قیومی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
[24]. شیخ مفید، محمدبن محمد (1414ق). المسائل السرویه، تحقیق صائب عبدالحمید، بیروت، دارالمفید.
[25]. طبرسی، ابومنصور‌احمدبن‌علی (1416ق). الاحتجاج، تحقیق ابراهیم بهادری و محمد هادی به، ج 1، قم، اسوه.
[26]. طبری، ابوجعفرمحمد‌بن ابی‌القاسم (1420ق). بشاره‌المصطفی، تحقیق جواد قیومی، قم، انتشارات اسلامی.
[27]. غفاری قزوینی، قاضی احمد (1342). تاریخ جهان آرا، کوشش مجتبی مینوی، تهران، چاپخانه نیلپور.
[28]. قزوینی‌رازی، عبدالجلیل‌بن‌ابی‌الحسین (1331)، النقض، تحقیق سید‌ جلال‌الدین حسینی‌ارموی، تهران، چاپخانه سپهر.
[29]. گیلانی، ملا‌شیخ علی (1352). تاریخ مازندران، تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، تهران، ‌بنیاد‌ فرهنگ ایران.
[30]. معلمی، مصطفی (1387). «روابط خاندان باو با سلاجقه و قدرت سیاسی تشیع امامیه در سدۀ 5 و 6»، تاریخ اسلام در آیینۀ پژوهش، سال 5، شمارۀ سوم، شمارۀ مسلسل 19، پاییز، ص 125ـ154.
[31]. مادلونگ، ویلفرد (1378). «پادوسبانان»، ترجمۀ سودابه ‌مهدوی، اباختر، شمارۀ 2، زیر نظر سیروس مهدوی، ساری، مرکز پژوهش‌های  فرهنگی.
[32]. ــــــــــــــــ (1372). «تشیع امامی و زیدی در ایران»، ترجمۀ رسول جعفریان، کیهان اندیشه، شمارۀ 52، بهمن و اسفند ، ص149ـ161.
[33]. ــــــــــــــــ (1384). «زیدیه»، ترجمۀ سید محمد منافیان، پژوهشنامۀ حکمت و فلسفه اسلامی، شمارۀ 15، پاییز، ص177- 186.
[34]. مرعشی، سید‌ظهیرالدین (1368). تاریخ طبرستان، مازندران، رویان، به کوشش محمد حسین تسبیحی، تهران، شرق.
 [35]. مرتضی،‌ علی‌بن حسین (1405ق). رسائل المرتضی، به کوشش سید احمد حسینی و سید مهدی رجایی، ج 1، قم، دارالقرآن الکریم.
[36]. مسعودی، ابوالحسن‌علی (1370). مروج الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، جلد دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
[37]. موسوی‌نژاد، سیدعلی؛ موسوی تنیانی، سید اکبر (1394). «بررسی انتقادی دیدگاه‌ها دربارۀ مذهب ناصر کبیر و خاندان او»، تاریخ اسلام باقرالعلوم، سال شانزدهم، شمارۀ دوم، مسلسل61، تابستان، ص55ـ86.
[38]. موحدابطحی، سیدعلی (1384). جلوه‌های تشیع در مازندران از آغاز تا دهۀ غدیر، قم، حبل‌المتین.
[39]. نجاشی، ابوالعباس (1416ق). الرجال، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسۀ انتشارات اسلامی.
[40]. نعیمایی عالی، امین؛ وثوقی، محمدباقر (1397). «تأثیر اوضاع سیاسی و مذهبی مازندران و گیلان در سدۀ نهم هجری بر کتیبه­های ملک کیومرث بادوسپانی حاکم رویان و روستمدار»، تهران، دانشگاه تهران، مجلۀ پژوهش­های علوم تاریخ، سال 10، شمارۀ 1، بهار و تابستان.
[41]. هارونی، یحیی‌بن‌حسین (1387). الافاده فی تاریخ الائمه‌الساده، تحقیق محمدکاظم‌ رحمتی، تهران، میراث مکتوب.
[42]. یوسفی، صفر (1387). «سیر تحول دین و مذهب در مازندران»، مجلۀ فقه و تاریخ تمدن اسلامی دانشگاه آزاد مشهد، سال چهارم، شمارۀ 16، تابستان، ص167ـ192.
[43]. ــــــــــــــــ (1381). «سندی از مسافرت احتمالی امام حسن عسکری (ع) به نور و مازندران، مجموعه مقالات در گستره مازندران، دفتر دوم، کوشش قوام الدین بینایی و زین العابدین درگاهی، تهران، رسانش.
[44]. ــــــــــــــــ (1380). «فیل سنگی لاویج»، مجموعه مقالات در گستره مازندران، دفتر اول، کوشش قوام‌الدین بینایی و زین‌العابدین درگاهی، تهران، رسانش.