خوانش آیکونولوژیک «مجنون» در نگارههای دوران صفویه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشکده عمران، معماری و هنر

چکیده

یکی از رویکردهایی که برای بررسی محتوای متون تصویریِ غالبا غربی سودمند می‌باشد رویکرد آیکونولوژی (= شمایل شناسی) است. با در نظر گرفتن پاره‌ای از ویژگی‌هایِ خاص نگارگری ایرانی، این رویکرد برای مطالعه برخی نگاره‌های ایرانی نیز مناسب است. از نگاره‌های مربوط به داستان عاشقانه لیلی و مجنون، اثر منظوم نظامی‌گنجوی (۱۲۱۱ـ۱۱۴۱م./۶۰۸ـ۵۳۵ ه.ق)، می‌توان به عنوان متون تصویری یاد کرد که رویکرد آیکونولوژی برای بررسی آنها، بدون هیچ پیش شرطی، نتیجه بخش است. در این راستا، تمرکز مقاله پیش‌رو بر خوانش آیکونولوژیک انعکاس تصویری «مجنون» در نگاره‌هایی از دوران صفویه (۱۷۳۶ـ۱۵۰۱م./۱۱۴۸ـ۹۰۷ ه.ق) است که وی را پس از ترک قبیله خود به تصویر کشیده‌اند. هدف از این پژوهش مطالعه بازتاب ارزش‌های نمادین در نگاره‌ها و شرح فرهنگی و اجتماعی آنها می‌باشد، که به‌صورت آگاهانه یا ناآگاهانه، منجر به تولید ویژگی‌های بصری شخصیت مجنون در نگاره‌های مورد نظر گردیده است. نتیجه آن‌که نوع پوشش مجنون در نگاره‌های مورد نظر نشان از عدم وابستگی او به هرگونه سامانه و یا جایگاه اجتماعی شناخته شده در دوران صفویه دارد. ازاین‌رو در این مقاله، پس از معرفی اجمالی رویکرد آیکونولوژی، با استفاده از سه لایة درک معنا در این رویکرد به بررسی و مطالعه انعکاس تصویری مجنون در نگاره‌های دوران صفویه پرداخته می‌شود.

کلیدواژه‌ها


اعتمادی، الهام (۱۳۹۶)، بررسی رویکرد آیکونولوژی در مواجهه با نقاشی دوران پیشامدرن ایرانی، مبانی نظری هنرهای تجسمی، شماره۳، صص ۴۹ـ۶۰.
اولئاریوس، آدام (۱۳۶۳)، سفرنامه آدام اولئاریوس، ترجمه احمد بهپور، انتشارات ابتکار، تهران.
پاکباز، روئین (۱۳۸۰)، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، زرین و سیمین، تهران.
تاجبخش، احمد (۱۳۷۸)، تاریخ صفویه، جلد دوم، نوید شیراز، شیراز.
تاورنیه، ژان باتیست (۱۳۳۱)، سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، نشر کتابخانه سنایی، تهران.
دلاواله، پیترو (۱۳۴۸)، سفرنامه پیترو دلاواله، ترجمه شعاع الدین شفا، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.
سودآور، ابوالعلاء (۱۳۸۰)، هنر دربارهای ایران، ترجمه ناهید محمد شمیرانی، نشرکارنگ، تهران.
شاردن، ژان (۱۳۷۴)، سفرنامه شاردن (متن کامل)، ترجمه اقبال یغمایی، جلد دوم، انتشارات طوس، تهران.
کمپر، انگلرت (۱۳۶۰)، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، نشر خوارزمی، تهران.
عبدی، ناهید (۱۳۹۱)، درآمدی بر آیکونولوژی، انتشارات سخن، تهران.
غیبی، مهرسا (۱۳۹۵)، هشت هزار سال پوشاک اقوام ایرانی، هیرمند، تهران.
مراثی، محسن (۱۳۹۴)، تحلیل کاربرد رنگ آبی در تصویرسازی شخصیت «مجنون» در نگارگری ایرانی دوره‌های تیموری و صفوی، نگره، شماره ۳۷، صص ۴۹-۶۱.
نظامی گنجوی (۱۳۴۴)، لیلی و مجنون، اداره انتشارات دانش، مسکو.  
یارشاطر، احسان (۱۳۸۲)، پوشاک در ایران زمین، ترجمه پیمان متین، امیرکبیر، تهران.
المَجلِسی، مُحَمّدبَاقِر (۱۴۵۷)، بِحَارُالَانوَار الجَامِعَةُ لِدُرَرِ أخبَارِ الأئِمّةِ ِالاَطهَارِ، الجزء السّابع، مؤسَسَة الوفََاء، بَیروت.
Adams, Laurie Schneider (2010), The Methodologies of Art: An Introduction, 2nd ed., Westview Press, Boulder.
Baert, Barbara (2012), To Touch with the Gaze: Noli me Tangere and the Iconic Space, Sinthoris, Leuven.
Canby, Sheila R (2009), Shah ‘Abbas the Remaking of Iran, Biritish Museum Press, London.
Etemadi, Elham (2009), Safavid Clothing: Painting Disclose the Social Hierarchy and Power Relations, Zaytoon, No.1, pp.73-90.
Hope, Charls (1982), Bronzino’s Allegory in National Gallery, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, No.45, pp.239-243.
Loukonine, Vladimir, and Anatoli Ivanov (2003), Persian Art: Lost Treasures, MAGE Publishers, London.
McGreath, Elizabeth, (2007), Jacob Tordaens and Moses’s Ethiopian Wife, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, No.70, pp.247-285.
Mitchel, W.J.T (1986), Iconology: Image, Text, Ideology, University of Chicago Press, Chicago.
Panofsky, Erwin (1995), Meaning in the Visual Arts,Doubleday and Co., New York.
Scollay, Susan, ed. (2012), Love and Devotion; From Persia and Beyond,Bodleian Library, Oxford.
Scott Meisami, Julie (2009), I Guess That’s Why they Call it Blue: Depictions of Majnun in Persian Illustrated Manuscript, (paper presented at the third biennale Hamed Bin Khalifa symposium on Islamic Art, Cordoba, November 2-4).
Summers, David (1995), Meaning in the Visual Art as a Humanistic Discipline, in Meaning in the Visual Arts: Views from the Outside, A Centennial Commemoration of Erwin Panofsky (1892-1968), ed. Irving Lavin, Institute for Advanced Study, Princeton.
Taylor, Paul (2008), Iconography without Text, Warburg Institute, London.
 http://www.vajehyab.com
https://thewalters.org