بازتاب فقه شیعه در نظام کیفری کشورهای اسلامی مطالعه موردی: شرط استمرار زوجیت در تحقق احصان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه حقوق جزا و جرم شناسی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

با توجه به اصالت و پویایی فقه امامیه، نمی‌توان در ظرفیت بالای آن برای تأثیرگذاری در معماری نظام‌های حقوقی تردید کرد. با وجود آنکه سیستم‌های تقنینی و قضایی در کشورهای مسلمان نتوانسته­اند به شکل مطلوبی از این میراث بهره بگیرند، لیکن گاهی نیز در این زمینه گام‌هایی برداشته شده است. در تحقیق حاضر که به روش «توصیفی - تحلیلی» و در قالب مطالعه موردی سامان یافته، موضوع «لزوم استمرار زوجیت در زمان ارتکاب زنا و جایگاه آن در تحقق احصان» به عنوان کیفیت مشدده در مجازات بررسی شده؛ موضوعی که فقه امامیه بر خلاف تمام مذاهب اهل تسنن آن را یکی از شروط تحقق احصان در زن و مرد دانسته است. بررسی دلایل فریقین در این پژوهش نشان از اتقان و استحکام اشتراط احصان به چنین قیدی دارد که شناسایی آن می‌تواند به تحدید مجازات سنگین رجم بینجامد. موضع به نفع متهمِ فقه امامیه موجب شده است تا تقنین و قضا در برخی کشورهای اهل سنت، مانند سودان و یمن به تبعیت از آن گرایش یابند و در بعضی دیگر از نظام‌های حقوقی، مانند لیبی نیز ظرفیت اتخاذ چنین رویکردی با توجه به تکلیف نصوص قانونی در مراجعه به مواضع مساعدتر مذاهب معتبر اسلامی فراهم است.

تازه های تحقیق

  1. در فقه اهل سنت احصان در زنا به صرف آنکه شخص سابقاً ازدواج نموده و با همسرش نزدیکی کرده باشد تحقق می­یابد و خاتمه علقه زوجیت سبب انتفای احصان تلقی نمی­شود. تتبع در مصادر فقهی ایشان، نه تنها بلادلیل بودن نگرش مزبور را نشان می­دهد، بلکه اتفاقاً استعمال «احصان» در مفهوم تزویج از یک­سو و مرادف­انگاری آن با کمال نعمت در حق شخص که تشدید مجازات او را اقتضا نموده از سوی دیگر، مقتضی لازم دانستنِ استقرار عقد نکاح در زمان ارتکاب زناست و حتی در صورت تردید، ­باید مطابق قاعده «درأ» به چنین نتیجه­ای ملتزم شد.
  2. موضع فقه اهل سنت در نظام حقوقی بسیاری از کشورهای اسلامی، نظیر امارات متحده، برونئی، پاکستان، مالزی، موریتانی و نیجریه پذیرفته شده است، که یا صریحاً بر عدم ضرورت استمرار ازدواج در زمان زنا تصریح نموده­اند و یا در مقام بیان شرایط احصان، سخنی از چنین شرطی مطرح نکرده­اند.
  3. در فقه امامیه تواتر احادیثی که یا بر دسترسی به همسری که فرد را از ارتکاب زنا بی­نیاز سازد و یا بر انتفای احصان در صورت انحلال ازدواج دلالت دارند، موجب شده است فقها بر شرطیت استقرار زوجیت در زمان وقوع زنا برای اتصاف مرتکب به وصف «احصان» اجماع نمایند. در این زمینه وجود برخی اخبار معارض که بر بقای احصان در فرض طلاق یا جدایی زوجین دلالت دارند، با توجه به ضعف سندی و امکان تقیه در آنها مورد اعراض اصحاب قرار گرفته­اند و تاب مقاومت در برابر احادیث متواتر و صحیح­السند متضمن اشتراط را ندارند.
  4. در نظام حقوقی برخی کشورهای اهل تسنن از موضع فقه اهل سنت در خصوص شرط استمرار زوجیت به مثابه یکی از مؤلفه­های احصان عدول شده و مطابق موضع فقه امامیه عمل می­شود. مفاد مواد 146 از قانون جنایی سودان مصوب 1991 و ماده 265 قانون جرایم و مجازات­های یمن مصوب 1994 متضمن چنین نگرشی هستند. در نظام کیفری لیبی نیز که حسب ماده 10 قانون ناظر بر حد زنا اصلاحی 2016 بر لزوم تبعیت از مساعدترین مواضع مشهور میان مذاهب معتبر اسلامی در موارد سکوت قانونی تصریح شده است، می‌توان در بحث از شرایط احصان موافق رأی اجماعی امامیه که از نظر دکترین حقوقی این کشور نیز قابل استناد است، تصمیم­گیری نمود.

کلیدواژه‌ها


  1. ابن أثیر جزری، مبارک (بی­تا)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، اسماعیلیان.
  2. ابن المرتضی، احمد (1409ق)، البحر الزخار: الجامع لمذاهب علماء الأمصار، صنعا، دارالحکمه الیمانیه.
  3. ابن رشد قرطبی، محمد (1402ق)، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، ط. السادسه، بیروت، دارالمعرفه.
  4. ابن عابدین، محمد امین (1402ق)، رد المحتار علی الدر المختار، ریاض، دار عالم الکتب.
  5. ابن قدامه مقدسی، عبدالله (2004)، المغنی، بیروت، بیت ألافکار الدولیه.
  6. اردبیلی [مقدس]، احمد (1403ق)، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
  7. بهوتی، منصور (1421ق)، شرح منتهی الإرادات: دقائق أولی النهی لشرح المنتهی، بی­جا، مؤسسة الرساله.
  8. حسین، احمد فراج (1988)، تاریخ الفقه الإسلامی، بیروت، دارالجامعه.
  9. حلی، حسن بن سلیمان (1413ق)، قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
  10. حمیری، عبدالله (1413ق)، قرب الاسناد، قم، مؤسسه آل­البیت (علیهم­السلام).
  11. دقدیقه، ولید محمد (2018)، «الشبهة التی تسقط القصاص: قراءة فی قانون القصاص و الدیة اللیبی»، مجله جامعه صبراته العلمیه، ش3.
  12. رشید رضا، محمد (2005)، فتاوی الامام محمد رشید رضا، بیروت، دارالکتاب الجدید.
  13. سابق، السید (2004)، فقه السنه، قاهره، دار الفتح للاعلام العربی.
  14. سرخسی، شمس­الدین (1414ق)، المبسوط فی فقه الامامیه، بیروت، دارالمعرفه.
  15. سلیمان، یاسر عریف (2015)، جریمة الزنا الحدیة فی ضوء احکام محکمة النقض بامارة ابوظبی و المحکمة الإتحادیة العلیا، ابوظبی، دائرة القضاء.
  16. سید مرتضی، علی بن حسین (1415ق)، الانتصار فی إنفرادات الإمامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
  17. سیوی، هشام امحمد (2018)، «تقییم مسلک المشرع اللیبی فی تقنین أحکام الشریعة الإسلامیة الخاصة بعقوبة جریمة القتل العمد»، مجله العلوم الشرعیة کلیة العلوم الشرعیة مسلاته، ش5.
  18. شربینی، شمس­الدین محمد (1418ق)، مغنی المحتاج إلی معرفة معانی ألفاظ المنهاج، بیروت، دارالمعرفه.
  19. شمس، محمود (1996)، الموسوعة العربیة للإجتهادات القضائیة الجزائیه، دمشق، مؤسسة غبور للطباعه.
  20. شهید ثانی، زین­الدین عاملی جبعی (1413ق)، مسالک­ الأفهام فی شرح شرائع­ الاسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیه.
  21. شیبانی، بن بلغیث (2008)، أبحاث فی تاریخ تونس الحدیث و المعاصر، قم، صفاقس.
  22. طباطبائی، سیدعلی (1418ق)، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم، مؤسسه آل­البیت (علیهم­السلام).
  23. طوسی، محمدبن‌حسن (1390ق)، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
  24. ـــــــــــــــــــــــــــــ (1407ق)، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
  25. ـــــــــــــــــــــــــــــ (1417ق)، العدة فی اصول الفقه، قم، علاقبندیان.
  26. عاملی، محمد بن حسن (1409ق)، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل­البیت (علیهم­السلام).
  27. عبده، ایهاب حسن (2004)، استحالة وجود النسخ بالقرآن، قاهره، مدبولی الصغیر.
  28. عربی، مصطفی ابراهیم (2018)، «الإشکالیات العملیة المترتبة علی نصوص الإحالة فی تشریعات الحدود»، مجله العلوم الشرعیة و القانونیة جامعة المرقب، ش1.
  29. عنسی یمانی، احمد (1414ق)، التاج المذهب لأحکام المذهب، صنعا، دارالحکمه الیمانیه.
  30. فاضل اصفهانی، محمد (1416ق)، کشف­ اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
  31. ـــــــــــــــــــــــــــــ (1422ق)، تفصیل الشریعة: الحدود، قم، مرکز فقه الائمة الاطهار (علیهم‌السلام).
  32. قانون الجنائی السودانی (1991)، در:

 https://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/ar/sd/sd004ar.pdf

  1. قانون رقم 12 بشأن الجرائم و العقوبات الیمن (1994)، در:

https://www.yemen-nic.info/db/laws_ye/detail.php?ID=11424.

  1. قانون رقم 22 بتعدیل بعض أحکام القانون، رقم 70 لسنه 1973 فی شأن إقامه حد الزنا وتعدیل بعض أحکام قانون العقوبات اللیبی (2016)، در:

http://itcadel.gov.ly/wp-content/uploads/pdfs2013/add04-2016.pdf

  1. قانون رقم 70 فی شأن اقامه حد الزنا اللیبی (1973)، در:

http://itcadel.gov.ly/wp-content/uploads/2015/12/law70-year1973.pdf.

  1. مجلسی، محمدباقر (1404ق)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول صلی­الله علیه و آله و سلم، ط. الثانیه، تهران، دارالکتب الإسلامیه.
  2. محمد، عوض (بی­تا)، دراسات فی الفقه الجنائی الإسلامی، اسکندریه، دار المطبوعات الجامعیه.
  3. مکارم شیرازی، ناصر (1418ق)، أنوارالفقاهه: کتاب الحدود و التعزیرات، قم، انتشارات مدرسه امام امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب (علیه­السلام).
  4. موسوی خوئی، سیدابوالقاسم (1422ق)، مبانی تکملة المنهاج، قم، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی.
  5. نجاشی، ابوالحسن أحمد (1407ق)، رجال النجاشی، بی­چا، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
  6. الهیأة القضائیه (2008)، مجله الأحکام القضائیة السودانیه، خارطوم، الهیأة القضائیه.
  7. وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیه (1414ق)، الموسوعة الفقهیه، ط. الثانیه، کویت، دارالصفوه.
  8. Code de procédure pénale Mauritanie (1983), Retrieved April 21, 2019, from: https://www.alkarama.org/ar/node/23155.
  9. Enactment no. 13 of Syariah Criminal Code Enactment of Kelantan (2015), Retrieved from:

http://www2.esyariah.gov.my/esyariah/mal/portalv1/enakmen2011/Eng_enactment_Ori_lib.nsf/f831ccddd195843f48256fc600141e84/edd5daa1361eaa7d482580140012da26?OpenDocument.

  1. Enactment no. 4 of Syariah Criminal Offences (Hudud and Qisas) Enactment of Terengganu (2002), Retrieved from:

http://www2.esyariah.gov.my/esyariah/mal/portalv1/enakmen2011/Eng_enactment_Ori_lib.nsf/f831ccddd195843f48256fc600141e84/eb184e29f5fa06884825765f00040fc0?OpenDocument.

  1. Kamali, Mohammad Hashim (2019), Crime and Punishment in Islamic Law: A Fresh Interpretation, New York, Oxford University Press.
  2. Mohamad, Abdul Hamid (2014), “Implementation of Hudud in Brunei: Differences between Brunei and Malaysia”,Islam and Civilisational Renewal, vol.5.
  3. Shittu, Abdulwahab Danladi (2015), “Towards locating the Nigerian Shari'ah Penal Codes' provisions for willful homicide within the Shari'ah”,Ilorin Journal of Religious Studies, vol. 5.
  4. The Offence of Zina (Enforcement of Hudood) Ordinance of Pakistan (1979), Retrieved from http://pja.gov.pk/system/files/Offence%20of%20Zina%201979.pdf.
  5. The Syariah Penal Code Order of Brunei (2013), Retrieved from http://www.agc.gov.bn/AGC%20Images/LAWS/Gazette_PDF/2013/EN/s069.pdf.
  6. Weimann, Gunnar J. (2010), Islamic Criminal Law in Northern Nigeria: Politics, Religion, Judicial Practice, Amsterdam: Amsterdam University Press.