Σατιρικά επιγράμματα εναντίον γιατρών στη λατινική γραμματεία: κοινωνικο-μοτιβιστική έρευνα

Abstract

The present dissertation comprises two areas of study. The first one concerns the philological analysis of satirical motifs about the professional class of physicians (a doctor who is a murderer, greedy, profligate, arrogant, exhibitionist etc.) which are encountered in the Roman and Greek literary genres, mostly in the epigram. The starting and central point of the research is Martial, followed by the later writers Ausonius and Luxorius. The study of their epigrams was divided into three chapters and they were primarily analyzed grouped on the basis of one leading motif. We identified the correlation of those epigrams with earlier Greek examples, as well as with the modern indigenous satire, but also with other literary genres, like comedy, novel, myth, etc. As a result the pre-existing tradition of motifs of the three epigrammatists was isolated, the preference shown by each one of them for the Greek or the Roman tradition and the autonomy or imitation characteristics were clearly illustrated, and we conducted a well-documented analysis of their innovative writing. The comparison between the different use of motifs among the three epigrammatists led to the proper literary evaluation of their works and the identification of who had the leading and who the supporting role in the perpetual intake, processing and continuation of the motifs. Through the demonstration of the main structural principles of the medical satire of each one of them, Martial was designated as the winner of the Latin medical satire. It derives from this part of the study that for the Latin epigram the motif of the doctor followed a long, steady path: it first appeared during the early imperial era and after remaining in the forefront for almost five centuries, it completed its path on the borderline between the end of the Silver Age and the beginning of the early Latin Middle Ages. The second area of study includes the study of the historical status and image of doctors in ancient Rome, along with the broader circumstances surrounding the medical science at that time. Having studied a plethora of disparate sources such as philosophy, history, rhetoric, epigraphs, medical texts, we gathered information about the social background, the education, the specialization, the salaries, the social characterizations, the accusations made against doctors and more. This fourth chapter provides us with crucial information in order to reinterpret, in light of tangible evidence, the work of the three epigrammatists and to arrive to a safe conclusion of our research: this sums up to the fact that the textual transformations of the motifs are in line with the historical and social dimensions attributed to the doctor. Thus the influential role of the literary satire in the society emerged: acting as the modern journalism towards the daily vital problems faced by the ancient society. The innovation of the dissertation lies on the combination between the literary dimension of the motif’s evolution and its historical documentation. The dissertation provides the roots of the widespread, diachronic defamation characteristics attached to physicians (butcher, “thieves” that get under-the-counter payments).

Η διατριβή διερευνά δύο αντικείμενα. Το πρώτο αφορά τη φιλολογική ανάλυση των σατιρικών μοτίβων που αναφέρονται στην επαγγελματική τάξη των γιατρών (γιατρός δολοφόνος, φιλοχρήματος, ασελγής, αλαζόνας, επιδειξιομανής κα.) και τα οποία εμφανίζονται στη ρωμαϊκή και την ελληνική γραμματεία, κυρίως στο γένος του επιγράμματος. Σημείο εκκίνησης και επίκεντρο της έρευνας είναι ο Μαρτιάλης, ενώ ακολουθούν οι μεταγενέστεροι συγγραφείς Αυσόνιος και Λουξώριος. Μελετήθηκαν σε τρία κεφάλαια τα επιγράμματά τους, ομαδοποιημένα με βάση ένα πρωταγωνιστικό μοτίβο. Προσδιορίστηκαν οι σχέσεις των επιγραμμάτων αυτών πρωταρχικά με προγενέστερα ελληνικά, έπειτα με τη σύγχρονη γηγενή σάτιρα, αλλά και με άλλα λογοτεχνικά είδη, όπως είναι η κωμωδία, το μυθιστόρημα, ο μύθος κα. Ως αποτέλεσμα απομονώθηκε η προϋπάρχουσα των τριών επιγραμματοποιών σχετική μοτιβιστική παράδοση, αποσαφηνίστηκαν η προτίμηση που επέδειξε ο καθένας (ελληνική ή ρωμαϊκή) και οι σχέσεις αυτονομίας ή μίμησης, και έγινε τεκμηριωμένη ανάλυση της καινοτομικής γραφής τους. Η σύγκριση του χειρισμού των μοτίβων από έκαστο επιγραμματοποιό οδήγησε στην έγκυρη λογοτεχνική αποτίμηση του έργου τους και τον προσδιορισμό των πρωταγωνιστών και δευτεραγωνιστών στην αέναη διαδικασία πρόσληψης, μεταποίησης και συνέχισης των μοτίβων. Μέσα από την κατάδειξη των βασικότερων αρχών δόμησης της ιατρικής σάτιρας του καθενός αναδείχθηκε «νικητής» της λατινικής ιατρικής σάτιρας, ο Μαρτιάλης. Προέκυψε από αυτό το τμήμα της έρευνας ότι για το λατινικό επίγραμμα το μοτίβο του γιατρού γνώρισε μια μακρά, σταθερή πορεία: πρωτοεμφανίζεται την πρώιμη αυτοκρατορική εποχή και έχοντας διανύσει συνολικά έναν βίο πέντε αιώνων περίπου ολοκληρώνεται στο μεταίχμιο ανάμεσα στο τέλος του αργυρού αιώνα και τις αρχές του Λατινικού Μεσαίωνα. Το δεύτερο αντικείμενο αφορά τη διερεύνηση της ιστορικής θέσης, της εικόνας του γιατρού στην αρχαία Ρώμη, καθώς και των ευρύτερων συνθηκών που επικρατούσαν στην ιατρική επιστήμη. Μέσα από τη μελέτη μιας πληθώρας ετερόκλητων πηγών όπως είναι η φιλοσοφία, η ιστορία, ρητορική, οι επιγραφές, τα ιατρικά κείμενα κα. πληροφορηθήκαμε για την κοινωνική προέλευση, την εκπαίδευση, τις ειδικότητες, τις αμοιβές των γιατρών, τους κοινωνικούς χαρακτηρισμούς και τις αιτιάσεις εναντίον τους κα. Το τέταρτο αυτό κεφάλαιο είναι καθοριστικής σημασίας για την επανερμηνεία, υπό το πρίσμα απτών αποδείξεων, του έργου των τριών επιγραμματοποιών και την κατάληξη σε ένα ασφαλές συμπέρασμα της έρευνάς μας: αυτό συνοψίζεται στο ότι οι κειμενικές μεταμορφώσεις των μοτίβων «συμβαδίζουν» με τις ιστορικο-κοινωνικές διαστάσεις που αποδίδονταν στον γιατρό. Αναδύθηκε έτσι ο σημαίνων ρόλος της λογοτεχνικής σάτιρας στην κοινωνία: λειτουργούσε όπως η σύγχρονη δημοσιογραφία για τα καθημερινά ζωτικά προβλήματα της αρχαίας κοινωνίας. Η καινοτομία λοιπόν της διατριβής έγκειται στο συνδυασμό της λογοτεχνικής διάστασης της εξέλιξης του μοτίβου με την ιστορική τεκμηρίωση αυτού του μοτίβου. Μέσω της διατριβής εντοπίζουμε τις ρίζες των διαδεδομένων δυσφημιστικών χαρακτηρισμών που προσκολλώνται μέχρι σήμερα στους γιατρούς (χασάπης, ‘ληστής’ που παίρνει φακελάκια).