Κατασκευάζοντας τη λατρεία: η ίδρυση και οργάνωση της λατρείας του Σαράπιδος στην Αλεξάνδρεια κατά την πρώιμη πτολεμαϊκή περίοδο

Abstract

The thesis entitled "Constructing religion the foundation and organization of the Sarapis cult in Alexandria during the early ptolemaic period” treats the foundation of the Sarapis cult in Alexandria and its response in the Hellenistic world. The aim of the thesis is to observe and explore the gradual construction of Sarapis' divine personality through the close study of the extant inscriptional, papyrological, archaeological and literary evidence. Chapter 1 constitutes a critical reading of the sources referring to the multifarious foundation myths of the Sarapis cult. The tradition which holds that Alexander the Great was the founder of the cult is rejected. It is argued that the "Alexandrian" narrative is part of a tradition which does not intend to promote the Sarapis cult. Its goal is to further the interrelation between Alexander and the Ptolemaic royal house. In Chapter 2, the basic aetiological myth of the cult, the "sinopian" story, is dealt with in its historical perspective. It is suggested that a group of intellectuals, mainly of Athenian origin and peripatetic orientation, were gathered in Alexandria and under the guidance of Demetrius Phalereus. These sages defined the god's basic qualities and the rituals of the new cult. An important question, which is always posed concerning Sarapis, is why Ptolemy I founded the cult. The reasons and motives are examined in chapter 3. Furthermore, chapter 3 presents the means by which Ptolemaic kings of the 3rd century BC promoted the cult in Egypt. The second part of the thesis discusses how people of the Hellenistic world perceived the god. It is suggested that Sarapis was understood primarily as a god closely connected with the ptolemaic kingship (chapter 4). At the same time, he is thought of as one of the most important saviour gods of the Hellenistic world (chapter 5). Finally, he is conceived as an imperative god, a god, who might be menacing and vengeful, but at the same time benign and always caring of his worship.

Η διατριβή πραγματεύεται την ίδρυση της λατρείας του Σαράπιδος στην Αλεξάνδρεια και την πρόσληψη του θεού από την ελληνιστική οικουμένη. Στόχος είναι μέσα από τη μελέτη των γραμματειακών, επιγραφικών, παπυρικών, νομισματικών και αρχαιολογικών πηγών να παρακολουθήσουμε τη σταδιακή συγκρότηση της θεϊκής προσωπικότητας. Το α’ κεφάλαιο αποτελεί κριτική ανάγνωση των πηγών που αναφέρονται στον αιτιολογικό μύθο της λατρείας. Απορρίπτεται η εκδοχή του Ψευδό-Καλλισθένη, σύμφωνα με την οποία εισηγητής της λατρείας του Σαράπιδος ήταν ο Αλέξανδρος. Υποστηρίζεται ότι η «αλεξανδρινή» ιδρυτική αφήγηση αποσκοπούσε στο να προωθήσει τον συσχετισμό της πτολεμαϊκής εξουσίας με τον Αλέξανδρο. Στο β’ κεφάλαιο επιχειρείται μια ιστορική ανάγνωση του βασικού αιτιολογικού μύθου της λατρείας. Ο «σινωπικός» αιτιολογικός μύθος εξετάζεται στα ιστορικά του συμφραζόμενα. Προτείνεται ότι ένας κύκλος Αθηναίων πιθανότατα περιπατητικού προσανατολισμού, υπό την ηγεσία του Δημήτριου Φαληρέα, επεξεργάστηκαν την ένταξη του Σαράπιδος στις θεότητες του ισιακού κύκλου και σμίλεψαν τη φυσιογνωμία μιας αμφίσημης λατρείας που θα ισορροπούσε ανάμεσα στον Νείλο και το Αιγαίο. Στη συνέχεια (κεφάλαιο γ’) διερευνώνται τα κίνητρα που ώθησαν τον Πτολεμαίο Σωτήρα να ιδρύσει τη λατρεία του Σαράπιδος. Επιπροσθέτως, εντοπίζονται τρεις τρόποι ενίσχυσης της λατρείας από την πτολεμαϊκή εξουσία κατά τη διάρκεια του 3ου αιώνα π.Χ. οι Πτολεμαίοι βασιλείς χρηματοδοτούν την κατασκευή Σαραπιείων, ο Σάραπις και η Ίσιδα εισάγονται στη διατύπωση της ορκοδοσίας, και, τέλος, ως συζευγμένες προτομές, εισάγονται στη νομισματική εικονογραφία. Το δεύτερο μέρος της εργασίας διερευνά τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι του 3ου αιώνα π.Χ. αντιλήφθηκαν τον θεό. Υποστηρίζεται ότι ο Σάραπις ήταν για τους κάτοικους της πτολεμαϊκής Αιγύπτου ένας θεός του πτολεμαϊκού βασιλικού οίκου (κεφάλαιο 4). Έτσι, εξετάζεται η τυπολογία των κοινών αναθέσεων στις ισιακές θεότητες και στους Πτολεμαίους βασιλείς, οι οποίες αποτελούν πολύτιμη μαρτυρία για τις σχέσεις θεών, βασιλέων και ανθρώπων στη συγκεκριμένη κοινωνία. Η προσωπογραφική έρευνα που συμπληρώνει τη στοχοθεσία του κεφαλαίου αυτού αποτελεί σημαντική συμβολή στην ιστορία των νοοτροπιών στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι ανάθετες είναι αξιωματούχοι της πτολεμαϊκής διοικητικής μηχανής και γενικότερα μέλη της ελληνόφωνης ανώτερης κοινωνικής τάξης. Ο Σάραπις όμως δεν συνδέθηκε αποκλειστικά με τον βασιλικό οίκο, άλλα ανέπτυξε μια σημαντική σωτηριολογική διάσταση σε οικουμενική βάση. Το ε΄κεφάλαιο διερευνά με συστηματική αναφορά στις πρωτογενείς πηγές, τους τρόπους με τους οποίους σταδιακά συγκροτήθηκε η σωτηριακή φυσιογνωμία του θεού. Η θεραπεία από ασθένειες και η καίρια επέμβαση σε επικίνδυνες χερσαίες και θαλάσσιες αποστολές αποτελούν τους δύο άξονες δραστηριότητας του θεού στον ιδιωτικό χώρο. Σύμφυτη με τον σωτηριολογικό χαρακτήρα του θεού είναι η προστακτική του φύση. Ο Σάραπις, η Ίσιδα και οι θεοί που τους συνοδεύουν εμφανίζονται στα όνειρα και στα οράματα ιδιωτών και τους προστάζουν να εκτελέσουν ορισμένες λατρευτικές πράξεις, οι οποίες αφορούν τη διάδοση και παγίωση της λατρείας τους. Από τον Πτολεμαίο Σωτήρα ως τους πιο ταπεινούς του λάτρεις, οι εντολοδόχοι του θεού διακηρύσσουν τους όρους της προσταγής του και την εκπλήρωσή της, πρακτική που παραπέμπει τόσο στις αρεταλογίες, όσο και στις «εξομολογητικές» επιγραφές, οι οποίες σηματοδοτούν μιαν αλλαγή θρησκευτικής νοοτροπίας. Υπογραμμίζεται η συμβολή των προστακτικών αναθέσεων στη διαμόρφωση μιας αποστολικής αντίληψης και κηρυγματικής συμπεριφοράς. Ακραία έκφανση της προστακτικής φύσης του Σαράπιδος αποτελεί το φαινόμενο της κατοχής.