Hostname: page-component-848d4c4894-x5gtn Total loading time: 0 Render date: 2024-06-09T06:05:40.168Z Has data issue: false hasContentIssue false

Studium Generale Erfordense’: Neue Forschungen zum Erfurter Schulleben

Published online by Cambridge University Press:  29 July 2016

Von Sönke Lorenz*
Affiliation:
Universität Tübingen

Extract

Das Erfurter Studium generate, wie es in den Quellen bezeichnet wird, war eine Bildungseinrichtung ganz besonderer Art und wird seit längerem vom historischen Interesse begleitet. Wissenschaftler wie Heinrich Denifle, Hermann Grauert, Martin Grabmann und Gray Cowan Boyce haben schon früh auf die Bedeutung der Erfurter Schulen hingewiesen. Besonders ergebnisreich waren die philosophiegeschichtlich grundlegenden Betrachtungen von Jan Pinborg.

Type
Articles
Copyright
Copyright © The Fordham University Press 

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

1 Für das Folgende vgl. Lorenz, S., Studium generate Erfordense: Zum Erfurter Schulleben im 13. und 14. Jahrhundert (Monographien zur Geschichte des Mittelalters 34; Stuttgart 1989).Google Scholar

2 Vgl. Kleineidam, E., Universitas studii Erfordensis: Überblick über die Geschichte der Universität Erfurt. Teil I. Spätmittelalter 1392–1460 (Erfurter Theologischen Studien 14; 2., erweiterte Aufl. Leipzig 1985) 7; ergänzend: Weiss, U., Die frommen Bürger von Erfurt: Die Stadt und ihre Kirche im Spätmittelalter und in der Reformationszeit (Weimar 1988) 54f.Google Scholar

3 Lorenz, Lorenz (Anm. 1) vii.Google Scholar

4 Theodoricus de Magdeburg, Quaestiones super ‘De substantia orbis': Ein averroistischer Text aus dem 14. Jh. (hrsg. Kuksewicz, von Z.; Wrocław 1985 ); Lorenz, Lorenz (wie Anm. 1) 305ff. — die Edition beruht auf den Handschriften Clm 8378 und BJ 742, siehe ebd. 380 Nr. 3.Google Scholar

5 Kuksewicz, , Theodoricus de Magdeburg (wie Ann. 4) v.Google Scholar

6 Ebd. x. Google Scholar

7 Falls diese Angabe stimmt, bleibt vorrangig der Erfurter Lehrer in Betracht zu ziehen, der als Verteter des Konzeptualismus geradezu den Widerspruch eines Averroisten herausforderte, wenn Kuksewicz, Theodoricus de Magdeburg (wie Anm. 4) xxv, aber im Zusammenhang mit dem Phusik-Kommentar einen Petrus Aurifaber anführt, bleibt die Verläßlichkeit der beiden Namensnennungen zu prüfen. Google Scholar

8 Kuksewicz, , Theodoricus de Magdeburg (wie Anm. 4) xi und xxv. Google Scholar

9 Kuksewicz, Z., ‘Averroistic Fourteenth-Century Bolognese Texts in the MS BJ 742,' Mediaevalia Philosophica Polonorum 29 (1988), 9–48, hier besonders 9, Anm. 3, und der Appendix, 47f.Google Scholar

10 Ebd. 12f. Google Scholar

11 Vgl. ebd. 1621.Google Scholar

12 Vgl. ebd. 22f. Google Scholar

13 Vgl. ebd. 2327.Google Scholar

14 Vgl. ebd. 26.Google Scholar

15 Lohr, C. H., ‘Medieval Latin Aristotle Commentaries,' Traditio 24 (1968) 243; Kuksewicz, Z., ‘Hugo d 'Utrecht (de Traiecto), un averroiste parisien du xiv e siècle méconnu,’ Bulletin de philosophie médiévale (1986) 185f.Google Scholar

16 Kuksewicz, , ‘BJ 742’ (wie Anm. 9) 26.Google Scholar

17 Siehe die ausführliche und gründliche Untersuchung, ebd. 24 Anm. 19. Google Scholar

18 Auf der Grundlage von: Wrocław UB Cod. IV.F.9 fol. 134vb–138 vb.Google Scholar

19 Zusammenfassend: Kuksewicz, , ‘BJ 742’ (wie Anm. 9) 27.Google Scholar

20 Vgl. ebd. 2735.Google Scholar

21 Ebd. 28; mit der Frage, , ‘Utrum formae elementares remaneant in mixto' hat sich im Erfurter Schulleben Johannes Aurifaber auseinandergesetzt, vgl. Lorenz (wie Anm. 1) 226f.Google Scholar

22 Kuksewicz, Kuksewicz, ‘BJ 742' (wie Anm. 9) 29–34.Google Scholar

23 Ebd. 33. Google Scholar

24 ‘Anonymi Quaestiones in Tractatus Petri Hispani I-III, traditae in codice Cracoviensi (anno fere 1350),’ Cahiers de l'Institut du Moyen Ǎge Grec et Latin 41 (1982) 1–170, die Edition: 11–134.Google Scholar

25 Ebd. 135–162. Google Scholar

26 Kukeswicz, , ‘BJ 742’ (wie Anm. 9) 34 Anm. 43; anders als Pinborg behandelt aber Kuksewicz die Quaestio de intentionibus secundis nicht als eigenständigen Text sondern als Teil des Kommentars zu den Tractatus.Google Scholar

27 Ebd. 34. Google Scholar

28 Vgl. ebd. 35–38. Google Scholar

29 Ebd. 35; Lorenz, (wie Anm. 1) 303f.Google Scholar

30 Zur Schule: Lorenz, Lorenz (wie Anm. 1) 41f., 47 und öfters.Google Scholar

31 Kuksewicz, Kuksewicz, Theodoricus de Magdeburg (wie Anm. 4) xiv–xxiii; ders., ‘BJ 742’ (wie Anm. 9) 35f.Google Scholar

32 Kuksewicz, Kuksewicz, ‘BJ 742' (wie Anm. 9) 36f.; Lorenz (wie Anm. 1) 305.Google Scholar

33 Vgl. Kuksewicz, Z., Jacobi de Placentia Lectura cum Quaestionibus super tertium De anima (Wrocław 1967) 3 u. 5–8; Lohr, (wie Anm. 15) Traditio 26 (1970) 147f. Nr. 7; Catalogus codicum Cracoviae IV (wie Anm. 89) zu BJ 656.Google Scholar

34 Kuksewicz, , ‘BJ 742’ (wie Anm. 9) 39–42.Google Scholar

35 Ebd. 40 Anm. 60; die stets wiederkehrende Anrufung von Maria — siehe auch Anm. 61 u. 63 — erlaubt bei der besonderen Stellung der Gottesmutter im Spätmittelalter sicher keinen Bezug auf die Erfurter Schule von St. Mariae. Google Scholar

36 Ebd. 43. Google Scholar

37 Clm 8405, fol. 60 va: ‘finitus est liber iste anno domini 1347'; Kuksewicz, Theodoricus de Magdeburg (wie Anm. 4) v Anm. 3.Google Scholar

38 Kuksewicz, , ‘BJ 742’ (wie Anm. 9) 46.Google Scholar

39 Vgl. ebd. 38f. u. 42ff. Google Scholar

40 Lorenz, Lorenz (wie Anm. 1) 41f. und öfters.Google Scholar

41 Anders: Kuksewicz, , ‘BJ 742’ (wie Anm. 9) 38 u. 43f.Google Scholar

42 Lorenz, Lorenz (wie Anm. 1) 304 Anm. 3.Google Scholar

43 Die Herkunft des verwendeten Papiers aus Siena kann nicht als Argument für Bologna verwendet werden, da Italien im 14. Jahrhundert fast ein Monopol als Papierhersteller besaß; so ist beispielsweise ein Textzeuge der Erfurter Quaestionensammlung teilweise auf Papier mit dem gleichen Wasserzeichen geschrieben worden wie BJ 742, siehe Anm. 51. Google Scholar

44 Lorenz, Lorenz (wie Anm. 1) 107–140.Google Scholar

45 Pinborg, J., ‘Nochmals die Erfurter Schulen im xiv. Jahrhundert,’ Cahiers de l'Institut du Moyen-Ǎge Grec et Latin 17 (1976) 7681 hier 81.Google Scholar

46 Kuksewicz, Z., ‘Commentarium super libros de anima by an Anonymous Averroist of the Fourteenth Century Erfurt,' Studia Mediewistyczne 17 (1977) 65122; vgl. jetzt auch: ders., ‘L'influence d'Averroes sur des Universités en Europe Centrale (l'expansion de l'averroïsme latin),’ in: Multiple Averroes: Actes du Collogue International organisé à l'occasion du 850e anniversaire de la naissance d'Averroes, Paris 20–23 septembre 1976 (Paris 1978) 275–281. Google Scholar

47 Pinborg, Pinborg, ‘Nochmals' (wie Anm. 45) 81.Google Scholar

48 Pinborg, ‘Anonymi Quaestiones’ (wie Anm. 24) 33 Nr. 62, siehe S. 163 u. 166; Kuksewicz, , ‘BJ 742’(wie Anm. 9) 34 Anm. 43, verweist abweichend auf fol. 131 ra.Google Scholar

49 Pinborg, , ‘Nochmals’ (wie Anm. 45) 81.Google Scholar

50 Hildesheim DomB Cod. 621, I + 160 Bll.; den Hinweis, verdanke ich Kristeller, P. O., Iter Italicum III (Alia Itinera I): Australia to Germany (London/Leiden 1983) 575; dank dem Entgegenkommen von Dr. Härtel konnte ich bereits die Beschreibung der Handschrift verwenden, die in Kürze erscheint: Handschriften der Dombibliothek zu Hildesheim: 1. Teil, Beschreibungen von Stähli, M., Härtel, H., Arnold, M. u. Giermann, R., hrsg. von H. Härtel (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen 8; Wiesbaden 1990). Cod. 621 enthält nur 458 Quaestionen, da die 133 Quaestionen zu De animalibus ebenso fehlen wie die 16 Quaestionen zu De sophisticis elenchis und von den 24 Quaestionen zur Topica nur 9 enthalten sind; fol. 3ra–3 rb: [Prol.] ‘Hic incipiunt questiones metaphysice et phylosophie naturalis et tocius loyce conpendiose conpilate in Ertfordia secundum dictam concordanciam in via communi dicta super omnes libros ordinarie compilate que in verbis sunt breves sed in virtute prolixe, quia puncta ultimata questionum non obmisi explicare causa brevitatis. Hic sunt … causa brevitatis annectando"; fol. 3rb–34 rb: [Metaphysica I-X, XII] [Questio prima] "Ens est subiectum ad equatum in sciencia methaphysica primo ex littera …”; fol. 3 va: “Questio secunda primi methaphysice. Omnes homines naturaliter scire desiderant. Desiderio naturali primo …"; fol. 34 rb: “Expliciunt conclusiones seu questiones librorum methaphysicalium ex dictis magistri They. per Petrum Polonum extorte et compilate”; fol. 35ra–75 va: [Physica I-VIII] “Physicorum questiones seu conclusiones primi libri hic incipiuntur. Ens naturale non est subiectum sciencie naturalis quia cuius abstractum scilicet naturalitas non est formalis racio subiectiva huius sciencie …”; fol. 67vb–75 va: [De caelo et mundo I, II] “Universum in quantum est ens mobile …"; fol. 76ra–83 rb: [De generatione et corruptione I, II] “Conclusiones seu questiones primi libri de generacione et corruptione incipiuntur. Corpus mobile ad formam est hic subiectum primo quia …”; fol.83 rb: “Expliciunt questiones primi et 2i de generatione”; fol. 83va–90 ra: [Meteorologica I-IV] “Eetherorum[!] questio prima. De impressionibus metheroloicis est sciencia ypotetica …”; fol. 90rb–106 va: [De anima I-III] “Questiones primi libri de anima hic incipiuntur. De anima est sciencia …”; fol. 106 va: "Expliciunt questiones sive responsiones primi secundi et tercii de anima"; fol. 106va–113 vb: [De sensu et sensato] "Sentire est proprium omnis animalis …"; fol. 109ra–109 va: [De memoria] "Memoria est …"; fol. 109va–111 ra: [De somno et vigilia] "Sompnus … non est privacio …"; fol. 111rb–111 va: [De morte et vita] "Mors et vita sunt communes omni animali primo …"; fol. 111va–112 ra: [De longitudine vitae] "Presens liber est de consideracine naturalis …"; fol. 112ra–112 rb: [De inspiratione] "Omnia animalia respirant …"; fol. 112va–113 ra: [De differentia spiritus et animae] "Spiritus et anima …"; fol. 113ra–113 rb: [De ente et essentia] "Ens et essentia …"; fol. 113rb–113 vb: [Problemata] "Ebrius magis sentit aquas salsas …"; fol. 114–115 sind leer, fol. 116ra–120 ra: [Isagoge Porphyrii] "Questiones loycales seu conclusiones Porphyrii. Universale … est commune anallogum …"; fol. 120rb–129 ra: [Categoriae] "De predicamentis non est sciencia scilicet presens liber primo …"; fol. 129rb–135 ra: [Perihermeneias] "Questiones primi libri Peryarmenias hic incipiuntur. Enunciacio est hic subiectum adequatum primo ex litera …"; fol. 133rb–135 ra: [Liber sex principiorum] "De sex principiis est sciencia loyealis distincta …"; fol. 135 ra: "Expliciunt questiones veteris loyce. Incipiunt alie scilicet nove loyce.”; fol. 135rb–141 rb: [Analytica priora] "Sylogismus … est hic subiectum primo ex litera …"; fol. 141rb–149 va: [Analytica posteriora] "De demonstracione est sciencia primo ex litera …"; fol. 149vb–152 ra: [Topica] "Loyca est sciencia primo ex litera quia loyca est habitus[?] scientificus procedens …"; fol. 152v ist leer, fol. 153ra–161 ra: [Quaestiones] "Quantum de rebus naturalibus sit per se sciencia et videtur …"; fol. 161 v ist leer.Google Scholar

51 In BJ 742 fand unter anderem Verwendung: Briquet 3189–3190, Kuksewicz, ‘BJ 742’ (wie Anm. 9) 43, Anm. 65; in Cod. 621: Briquet 3187–3190, Beschreibung Dombibliothek Hildesheim (wie Anm. 50). Google Scholar

52 Vgl. Kuksewicz, , Theodoricus de Magdeburg (wie Anm. 4) xxv. Google Scholar

53 Vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 309f.Google Scholar

54 Vgl. Kuksewicz, , Theodoricus de Magdeburg (wie Anm. 4) xxvii Anm. 30.Google Scholar

55 Vgl. Liber procuratorum nationis Anglicanae (Alemanniae) in Universitate Parisiensi, Tom. I, ed. Denifle, Heinrich u. Chatelain, Emil (Auctarium Chartularii Universitatis Parisiensis I; Paris 1894) 972 (Register).Google Scholar

56 Ebd. Sp. 79 Z. 40. Google Scholar

57 Ebd. Sp. 85 Z. 4 u. 10. Google Scholar

58 Ebd. Sp. 86 Z. 20. Google Scholar

59 Ebd. Sp. 87 Z. 14. Google Scholar

60 Ebd. Sp. 95 Z. 18. Google Scholar

61 ASV, Reg. Suppl. 17 (Clemens VI.), fol. 35 r: "Supplicant S. V. pauperes Alemanni infrascripti quatenus eisdem […] cuilibet de beneficiis vacan[tibus] infrascriptis misericorditer dignemini providere. Theoderico de Foro clerico Magdeburgen. dioc. magistro in artibus studen. in theologia de can. et prebenda maiori ecclesie Zwerinens. vacan. per mortem Wilhelmi dicti Pape quondam electi episcopi Zwerinen. qui in curia Romana suum diem clausit extremum. Provisum est sed fiat sub expectatione prebende […] Dat. Avin. XIIII Kal. Iun. an. VII.”; ausgehend von einem Hinweis in Päpstliche Urkunden und Regesten aus den Jahren 1353–1378, die Geschichte der heutigen Provinz Sachsen und deren Umlande betreffend, Bd. 2, gesammelt von Kehr, P., bearbeitet von Schmidt, G. (Geschichtsquellen der Provinz Sachsen und angrenzender Gebiete 22; Halle 1889) 446 (Ergängzungen), war Professor Tilmann Schmidt so entgegekommend, die oben zitierte Stelle in den Supplikenregistern zu ermitteln und mir abschriftlich mitzuteilen; dafür danke ich ihm auch an dieser Stelle herzlichst. Da die Provision nicht im RV erscheint, liegt die Annahme nahe, daß Theodericus de Foro von der bloßen Exspektanz auf eine Pfründe, die ihm entgegen seiner Bitte lediglich gewährt wurde, so enttäuscht war, daß er die Provision nicht hat ausfertigen lassen. Den Hinweis bei Gams, P. S., Series episcoporum ecclesiae catholicae (Regensburg 1873) 310, sowie Eubel, K., Hierarchia catholica medii aevi I (Münster 1913 2) 539 Anm. 3, auf den ‘2. III. c. 1354’ als Sterbetag von Wilhelm Pape, hat man jetzt auf 1348 zu ändern.Google Scholar

62 Urkundenbuch der Stadt Magdeburg, Hertel, Bearbeitet von G., Bd. I: Bis 1403 (Geschichtsquellen der Provinz Sachsen und angrenzender Gebiete 26; Halle, 1892 [Ndr. Aalen 1975]) 131 Nr.244 (1307), 141f. Nr. 259 (1312), 146 Nr. 265 (1313); vgl. auch ebd. 51 Nr. 98 (1236): “walther de foro, cives.”Google Scholar

63 AUP I (wie Anm. 55) Sp. 88 Z. 26. Google Scholar

64 Ebd. Sp. 95 Z. 30. Google Scholar

65 Vgl. Glorieux, P., Aux origines de la Sorbonne I (Études de philosophic médiévale 53; Paris 1966) 328 u. 332.Google Scholar

66 Ebd. 296 u. 333. Google Scholar

67 A U P I (wie Anm. 55) Sp. 97 Z. 2.Google Scholar

68 Ebd. Sp. 98 Z. 40. Google Scholar

69 Ebd. Sp. 115 Z. 45. Google Scholar

70 Ebd. Sp. 119 Z. 34. Google Scholar

71 Siehe Anm. 61. Google Scholar

72 Vgl. Chartularium Universitatis Parisiensis II (hrsg. Denifle, von H. u. Chatelain, E.; Paris 1891) 646f.Google Scholar

73 Krakow, BJ Cod. 737 fol. 31ra–45rb bietet die Quaestionen zu Buch III von De anima wie sie in Cod. 742 fol. 179ra–193 va, der BJ enthalten sind, Kuksewicz, Z., ‘Note on Some Fourteenth-Century Averroistic Works in the MS Cracow Bibl. Jagell. 737,' Mediaevalia Philosophica Polonorum 27 (1984) 6572 hier 66; vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 303f. und 308.Google Scholar

74 Kuksewicz, , ‘BJ 737’ (wie Anm. 73) 65 Anm. 4, und 66 Anm. 5.Google Scholar

75 Kuksewicz, Z., ‘Un nouveau temoignage de l 'avérroisme à Erfurt,’ Mediaevalia Philosophica Polonorum 28 (1987) 2732; vgl. auch: ders., ‘One More Erfurt Averroistic Commentary?’ Die Philosophie im 14. und 15. Jahrhundert: In memoriam Konstanty Michalski (1879–1947) (hrsg. von O. Pluta; Amsterdam 1988) 353–371 hier 366–370.Google Scholar

76 Kuksewicz, , ‘Temoignage’ (wie Anm. 75) 31.Google Scholar

77 Cod, Cod. 735 (Mitte 14. Jh.) fol. 105ra–116 vb, Inc.: ‘Quaeritur circa librum De substantia orbis haec quaestio, utrum materia corporis coelestis eiusdem rationis est cum materia rerum inferiorum. Et videtur primo quod non, qui si sic, sequitur quod unum et idem eiusdem rationis movetur motu recto corruptibili …’, Schluß: ‘… in prima ponenda, quia ratio sit'; Cod. 739 (Mitte 14. Jh.) fol. 74ra–91 rb; Inc.: ‘Consequenter quaeritur circa librum, utrum materia corporis …’, Schluß: ‘In oppositum est Philosophus primo Posteriorum qui ponit … Circa quaestionem nota'; Kuksewicz, ‘Temoignage’ (wie Anm. 75) 28.Google Scholar

78 Vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 282 Anm. 4 und 286f.Google Scholar

79 Krakow, BJ Cod. 735 fol. 112 ra: ‘Secundo est sciendum quod non est impossibile plures terminos importare unam rem diversimodo connotando. In simili: aliquis homo potest nominari Christianus, Almanus, Thuringus, Erfordiensis,’ Kuksewicz, ‘Temoignage’ (wie Anm. 75) 28.Google Scholar

80 Vgl. Kuksewicz, , ‘Temoignage’ (wie Anm. 75) 28ff.Google Scholar

81 Vgl. Kuksewicz, , ‘One More Erfurt Averroistic Commentary?’ (wie Anm. 75).Google Scholar

82 Krakow, BJ Cod. 739 (14. Jh.) fol. 117ra–156 ra, Inc.: ‘Queritur circa primum librum De celo, utrum celum sit subiectum huius libri, et videtur quod non …’, Expl.: ‘… omnibus post solem et cursum si luna esset, unde sunt stelle fixe nequaqua posicione a nobis videri etc.’ Repertorium commentariorum medii aevi in Aristotelem latinorum quae in Bibliotheca Iagellonica Cracoviae asservantur (ed. Markowski, M. u. Włodek, Z., Wrocław 1974) 55; vgl. Kuksewicz, ‘Temoignage’ (wie Anm. 75) 31 Anm. 19; ders., ‘One More Erfurt Averroistic Commentary?’ (wie Anm. 75) 353 und 370.Google Scholar

83 Vgl. Kuksewicz, , ‘One More Erfurt Averroistic Commentary?’ (wie Anm. 75) 366–370.Google Scholar

84 Ebd. 370. Google Scholar

85 Vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 196 und 199.Google Scholar

86 UB, UB Cod. Q 51 fol. 36r–39 v, Słomczyńska, Słomczyńska, ‘Repertorium commentariorum in Aristotelis Economica latinorum quae in bibliothecis Europaeis asservantur,' Mediaevalia Philosophica Polonorum 28 (1987) 167200 hier 182 Nr.21.Google Scholar

87 Ab Henrico de Oyta usque ad Georgium Libanum Lignicensem, Quinque commentariorum in Aristotelis Economica conscriptorum editio,’ Mediaevalia Philosophica Polonorum 28 (1987) 53165 hier 58–70; siehe auch 53–55.Google Scholar

88 BJ, Cod. 502 (14./15. Jh.) fol. 123r–256 r, Catalogus codicum manuscriptorum medii aevi latinorum qui in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae asservantur III (Numeros continens inde a 445 usque ad 563, Composuerunt M. Kowalczyk etc., Wratislaviae 1984) 136 Nr. 3.Google Scholar

89 BJ, Cod. 613 (14./15. Jh.) fol. 39 r, Catalogus codicum manuscriptorum medii aevi latinorum qui in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae asservantur IV (Numeros continens inde a 564 usque ad 667, Composuerunt M. Kowalczyk etc., Wratislaviae 1988) 290 Nr. 24.Google Scholar

90 Vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 120.Google Scholar

91 Catalogus codicum Cracoviae IV (wie Anm. 89) 361–364.Google Scholar

92 S. 1170, vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 122; im Catalogus codicum Cracoviae IV (wie Anm. 89) 361, wird Nicolaus de Oresme als Autor genannt, der Bearbeiter kennt aber nicht die Ausführungen von B. Michael, Johannes Buridan: Studien zu seinem Leben, seinen Werken und zur Rezeption seiner Theorien im Europa des späten Mittelalters (Teil 1 u. 2; Berlin 1985 [Diss. phil. FU Berlin 1978]) hier II 576.Google Scholar

93 S. 170176, Inc.: ‘Queritur, utrum Aristoteles fidei vel sacre theologie punctis suis conclusionibus demonstratis videatur repugnare. Arguitur quod sic …’, S. 172: ‘Supposito et non concesso, quod ista inferiora a contrario orbis Lune non sint et supposito, quod sint sicud sunt, utrum cessante motu celi ipse destruant esse; tunc isto suppositio queritur, utrum sit possibile dare motum celi esse motum. Et probatur, quod sic …’, S. 173: ‘[Q]ueritur, utrumplures [mundos] esse vel posse esse simul implicet contradiccionem. Arguitur primo, quod sic …’, S. 176: ‘Sophisma: Homo est alicubi, ubi ille non est homo. Inprobatur … Sophisma: Deus eodem modo est in dyabolo sicud fuit in celo … Inprobatur, quia si esset …” Schluß: “… concedo antecedens et nego consequenciam.’, Catalogus codicum Cracoviae IV (wie Anm. 89) 362 Nr. 2.Google Scholar

94 S. 177236, vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 125 und 167.Google Scholar

95 S. 237244, vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 120 und 167.Google Scholar

96 S. 244339, vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 120 und 289f.Google Scholar

97 S. 340346, Inc.: ‘Utrum sciencia libri De anima sit necessaria ad [!, del.: ad perfecte] pro investigigacione [!] aliarum scienciarum speculativarum. Arguitur primo, quod non …’, S. 341: ‘Queritur, utrum idem scire, quod est in esse, quo Deus habet, esse sit in quolibet, quod Deus scit esse vel fuisse, vel possibile esse. Arguitur primo, quod non …’, S. 342: ‘Queritur, utrum appetitus mendus vel irracionalis causetur a simili vel a contrario. Probatur, quod a contrario … Queritur, utrum quelibet pars hominis integralis sit homo. Arguitur primo, quod non …’, S. 344: ‘Queritur, utrum fide ac revelacione divina circumspectis unum esse intellectum numero in omnibus hominibus racio dictaret naturalis. Pro ista questione sit prima conclusio …’, S. 346: ‘Utrum anima intellectiva sit forma substancialis corporis animati. Et videtur quod sit … Utrum virtus moralis consistit in medio suorum extremorum. Et arguitur primo, quod non …’, Schluß: ‘… quia vel esset substancia vel accidens, sed nullorum modorum, igitur etc.’, Catalogus codicum Cracoviae IV (wie Anm. 89) 363 Nr. 6.Google Scholar

98 S. 348, Inc.: ‘Prima. Utrum anima sit subiectum proprium huius sciencie …’, ‘38. Utrum …’, Catalogus codicum Cracoviae IV (wie Anm. 89) 363 Nr. 7.Google Scholar

99 BJ, Cod. 640 (um 1420) fol.43v–211 r, Inc.: (prol.) ‘Plasmaverat [! Plantaverat] autem Dominus Deus paradisum voluptatis a principio, in quo posuit hominem. Ista verba scribuntur Genesis [2, 8] primo hystorice, sed tamen possunt allegorice pro commendacione phylozophye ad propositum aptissime produci, ut exponatur …’, fol. 44 r: ‘… sciencia naturalis est sciencia speculativa, quia speculatur principia et causas rerum naturalium, sic ergo patet illud, que loco thematis erant premittenda. Sequitur. [In tractatum I] Phylozophia dividitur in tres partes — Iste liber, cuius subiectum est ens mobile, prima sua divisione in quinque tractatus, secundum quod totus liber correspondet eciam quinque libris Magna [!] phylosophie Aristotilis. Primus enim tractatus correspondet libris Phylozophorum [!], secundis libro De celo …’, fol. 105 r: ‘… sicut sunt alia encia creata et dictum est theoloycum, et tunc epylogat, ut patet in littera. Et sic completus est tractatus primus anno Domini M° CCCC° XVIII in vigilia sancti Francisci confessoris. Incipit alius tractatus. [In tractatum II. Prol.] Sicud corpus humanum sursum agitur, sic et anima. Istam proposicionem scribit Seneca in Epistulis suis ad Lucillum. Pro cuius introduccione nota …’, fol. 150 v: ‘… inprimis dictum est, quare breviter pro nunc supersedeo. Sequitur: Quia dictum. [Comm.] Quia dictum est de corpore mobi[li] — Iste tractatus correspondens libro De celo, cuius subiectum est mobile …’, fol. 124 v: ‘… ut patet in littera. Et sic finitur secundus tractatus illius Summe naturalium, qui tractatus correspondet libris De celo et mundo. Et sic est finis. [In tractatum III] Incipit tercius tractatus Summe naturalium. Postquam dictum est de corpore mo[bili] — Hic est tractatus tercius correspondens libro De generacione et corrupcione, et continuatur sic: Prius Albertus determinavit de corpore mobili …’, fol. 141 r: ‘. . quod tunc epylogat in littera, et patet. Et sic finitur Summa tractatus tercii. Et sic est fi[nis]. Expliciunt dicta super tercium tractatum Summe naturalium et incipiunt dicta super quartum tractatum illius Summe, qui tractatus correspondet quatuor libris Methaurorum [!]. [In tractatum IV] Incipit quartus. Dicto de corpore mobili et simplici, dicendum est nunc de corpore etc. — Hic est tractatus quartus illius libri et continuatur sic: Prius Albertus determinavit de corpore mobili generabili …’, fol. 186 r: ‘… sed isti sunt notabiliores, igitur de illis dicitur. Et sic est finis quarti libri. Sequitur quintus tractatus. [In tractatum V. Comm.] Sicud dicit Damascenus, impossibile et cetera — Iste tractatus, cuius subiectum est anima considerata secundum se et secundum suas potencias et continuatur ad precedentem tractatum sic: Prius Albertus determinavit de generacione …’, fol. 211 r: ‘… et qua deficiente nulle operaciones possunt esse meritorie, quam nobis concedat, per omnia secula vivit et regnat. [Epilogus] Nota circa tractatum. In principio divisi totum tractatum in quatuordecim capitula, in exsecucione autem non posui nisi decern …’, Schluß: ‘… sed hoc ergo distingwe, si placet. Et sic terminatur et huius libri Summa. Propter quod unigenitus Dei Filius sit cum sua pia matre Virgine Maria benedictus in secula seculorum. Amen. Finitus est iste liber in anno Domini M° CCCC XIX° post Penthecostes. Sit laus Deo.’, Catalogus codicum Cracoviae IV (wie Anm. 89) 376f. Nr.2.Google Scholar

100 Vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 238.Google Scholar

101 Vgl. ebd. 265270 und 272f.Google Scholar

102 Vgl. ebd. 282ff. und 286.Google Scholar

103 Clm 28559 (15. Jh.) fol. 9–70 v, Kristeller, Iter Italicum III (wie Anm. 50) 623b.Google Scholar

104 Vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 246ff.Google Scholar

105 Rosińska, Rosińska, Scientific Writings and Astronomical Tables in Cracow: A Census of Manuscript Sources (XIVthXVth Centuries) (Studia Copernicana XXII; Wrocław 1984) 445f. Nr. 2322.Google Scholar

106 Ebd., 84 Nr. 368. Google Scholar

107 Damit sind die Aufstellungen Lorenz (wie Anm. 1) 247 Anm. 19 und 248f. Nr. 3 und 4 um folgende Angaben zu ergänzen:Google Scholar

Berlin SB, Cod. lat. oct. 416 (1357–59) fol. 60v (unvollständig), siehe Anm. 138; E. Zinner, ‘Aus alten Handschriften,’ Naturforschende Gesellschaft Bamberg 38. Bericht (1962) 12: ‘Joh. Algeri über den Quadranten';

Dresden LB Cod. N 100 (um 1488) fol. 20r–22r (De compositione), fol. 22r–24v (De utilitate);

Frankfurt a. StadtB M. Cod. 134. 4° (14. Jh.) fol. 115–118, 158–163 (De utilitate, Inc.: ‘Describamus circulum', mit Sternverzeichnis und Tafel für Mainz 1376, erwähnt Sonnenfinsternis 1377), Zinner, a.a.O., S. 27;

BJ BJ Cod. 551 (c. 1388) fol. 42va–44rb (De utilitate), Catalogus codicum Cracoviae III (wie Anm. 88) 335 Nr. 7;

Cod. 584 (um 1449) fol. 141r–143v (De compositione), fol. 144r–147r (De utilitate), Catalogus codicum Cracoviae IV (wie Anm. 89) 108 Nr. 43 u. 44;

Cod. 601 (c. 1424) fol. 55r–57r (De compositione), Catalogus codicum Cracoviae IV (wie Anm. 89) 179 Nr. 11;

Cod. 609 (um 1446) fol. 244ra–246ra (De compositione), fol. 259va–262va (De utilitate), Catalogus codicum Cracoviae IV (wie Anm. 89), 249f. Nr. 20, 250 Nr. 22;

Cod. 640 (1418–1419) fol. 229va–232vb (De utilitate), Catalogus codicum Cracoviae IV (wie Anm. 89) 378 Nr. 4;

Cod. 709 (c. 1408) fol. 175r–177v (De utilitate), fol. 178r–180r (De compositione);

Cod. 715 (um 1480) fol. 34va–36va (De utilitate), fol. 36va–38rb (De compositione);

Cod. 1844 (c. 1454) fol. 170v–173r (De compositione), fol. 173r–176v (De utilitate);

Cod. 1865 (c. 1460) fol. 172r–175r (De compositione), fol. 175v–179r (De utilitate);

Cod. 1927 (um 1445) fol. 80r–83r (De compositione), fol. 94r–98r (De utilitate);

RatsB RatsB Cod. Miscell. D 2° 13 (1389) fol. 123va–126ra (De compositione), fol. 131rb–134rb (De utilitate), Wierschin M., Handschriften der Ratsbücherei Lüneburg: [1.] Miscellanea und Historica (Wiesbaden 1969) 36 Nr. 17 und 37 Nr. 20; Zinner, a.a.O. 44;

StiftsB StiftsB Cod. 51 (B.16.) (15 Jh.) fol.73v–81r (De compositione).

108 Vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 243f.Google Scholar

109 Krakow, BJ Cod. 1849 (14./15. Jh.) fol. 54r–60 r, Inc.: ‘Cum animadverterem quamplurimos magistros et scholares in studio Parisiensi …’, Schluß: ‘Explicit Almanachus et sui canones dicatus[!] Erphordie anno domini 1361 9 kalendas ianuarii ante meridiem', Rosińska (wie Anm. 56) 94 Nr. 421.Google Scholar

110 Inc.: ‘Benedictus Deus dominus et Mater eius gloriosa et sanctus Martinus. Quia quidam de amicis meis melioribus, quos habere videor, me rogabant [rogaverunt], ut aliquid eis componerem, in quo coniunccionem luminarium, locum solis et lune faciliter invenirent necnon ciclum lunarem ac solarem cum litteris dominicalibus uno cum intervalla …’; Handschriften:Google Scholar

Bamberg SB Cod. Mat. Q. 4 (HJ. V. 8) (14./15. Jh.) fol. 71–80v, Katalog der Handschriften der Kgl. Bibliothek zu Bamberg, I/2 (bearbeitet von Friedrich Leitschuh und Hans Fischer; Bamberg 1895–1906) S. 487f.; A Catalogue of Incipits of Mediaeval Scientific Writings in Latin (revised and augmented ed. by Thorndike L. and Kibre P., London 1963) Sp. 175; Zinner E., Verzeichnis der astronomischen Handschriften des deutschen Kulturgebiets (München 1925) Nr. 12486;

Fürstl.B Fürstl.B (SB München) Cod. II. 1. 4°. 61 (1421) fol. 27–39v; Thorndike/Kibre 175; Zinner Nr. 12488;

Königsberg (Kaliningrad) UB Cod. 1781 (15. Jh.) Nr. 20–21; Thorndike/Kibre 175; Zinner Nr. 12487;

BJ BJ Cod. 562 (c. 1387) fol. 43v–45r, Schluß: ‘… Item si g fuerit secunda littera in anno bisextili, tunc propter hoc iterum adiungatur una ebdomada. Versus: Etheras, Areta etc.,’ Catalogus codicum Cracoviae III (wie Anm. 88) 392 Nr. 12; Rosińska (wie Anm. 105) 68 Nr. 291;

Cod. 1915 (Anfang 15. Jh.) fol. 91v–92v, Schluß: ‘… similiter facias tabulam continuacionis medii motus lune de istis tribus ultimis correccionibus. Et sic est finis tabularum Apotheecay[!] Erfordie completarum,’ Rosińska (wie Anm. 105) 68, Nr. 291 (‘tables fol. 86r–91r,); Zinner Nr. 670;

Prag UB Cod. 2292 (XIII.C.17) (14./15. Jh.) fol. 144r–145r, Truhlár Truhlár, Catalogus codicum manu scriptorum latinorum qui in C. R. Bibliotheca Publica atque Universitatis Pragensis asservantur II (Prag 1906) 224; Thorndike/Kibre 1229.

111 Zinner, (wie Anm. 110) 540 (zu Nr. 12486–88).Google Scholar

112 Vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 6.Google Scholar

113 Kues Hospital Cod. 211 (15. Jh.) fol. 33 r: ‘Stelle fixe subscripte verificate sunt et extracte de tabulis Alfoncii et Johannis de Lineriis super annum domini nostri Iesu Christi 1399 completum per Cunradem appotekarium in Nurenberg,’ A. Krchnák, ‘Die Herkunft der astronomischen Handschriften und Instrumente des Nikolaus von Kues,’ Mitteilungen und Forschungsbeiträge der Cusanus-Gesellschaft 3 (1963) 109180 hier 158; Zinner, (wie Anm. 110) Nr. 671.Google Scholar

114 Zinner, (wie Anm. 110) 344 (zu Nr. 670f.); Beachtung verdient auch sein Hinweis auf das 1724 von Peter Jänich angelegte Verzeichnis der Handschriften des Gymnasiums von Thorn, laut dem dort ein Codex Nr. CV — ‘Canones tabularum apothecari, mathematici et astrologici’ — verwahrt wurde; Zinner fand die Handschrift nicht mehr vor.Google Scholar

115 Abhandlungen der kgl. Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen Mathematisch-physikalische Klasse NF 10 6 (Berlin 1919).Google Scholar

116 Vgl. ebd. 15f. Google Scholar

117 Krakow, BJ Cod. 551 fol. 30 vb, Rosińska, (wie Anm. 105) 214 Nr. 1056.Google Scholar

118 Vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 150f.Google Scholar

119 BJ, BJ Cod. 715 (Ende 14. Jh.) fol. 31va–34 rb, Inc.: ‘Astrolabium ita construitur: recipe tabulas de auricalco ad hoc aptas quarum una ceteris est grossior id est amplior'; fast gleichlautend: Cod. 1970 (14./15. Jh.) fol. 7r–12 v, Rosińska, Rosińska, Instrumenty astronomiczne na Uniwersytecie Krakowskim w XV wieku (Studia Copernicana XI, Wrocław 1974) 102f. Nr. 3 u. 4; dieselbe (wie Anm. 105) 59 Nr. 248; vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 150f. besonders Anm. 465.Google Scholar

120 BJ, BJ Cod. 551 (c. 1388) fol. 30vb–31 vb, Inc.: ‘Cum volueris scire in quo signo sit sol …’, Rosińska (wie Anm. 105) 111 Nr. 512; laut Catalogus codicum Cracoviae III (wie Anm. 88) 334 Nr. 4 (De usu astrolabii cum tabula latitudinem longitudinemque regionum et nota. Absque fine), werden in der Tabula neben Erfurt noch Prag, Braunschweig und Magdeburg erwähnt; eine Nota in fol. 31v beschreibt die Entfernungen zwischen Erfurt, Braunschweig und Toledo; die Bearbeiterin bemerkt S. 344, daß noch im ausgehenden 14. Jahrhundert in fol. 8r–12 v ‘radices super meridianum’ für Erfurt und Wien hinzugefügt worden sind.Google Scholar

121 BJ, BJ Cod. 1970 (14./15. Jh.) fol. 17v–19 v, Inc.: ‘De figura autem chilindri est sciendum quod totum corpus chylindri per girum pedis circini per 7 partes dividatur …’, Rosińska, Instrumenty (wie Anm. 119) 115 Nr. 37; dieselbe (wie Anm. 105) 114 Nr. 525.Google Scholar

122 BJ, BJ Cod. 715 (Ende 14. Jh.) fol. 39ra–39 va, Inc.: ‘Investigantibus chylindri composicionem quod dicitur horologium viatorum sumatur lignum maxime solidum minime porosum …’, Rosińska, Instrumenty (wie Anm. 119) 117f. Nr. 43 und 44; dieselbe (wie Anm. 105) 200 Nr. 980.Google Scholar

123 Rosińska, (wie Anm. 105) 258 Nr. 1287.Google Scholar

124 Vgl. Catalogus codicum Cracoviae III (wie Anm. 88) 318–325; Rosińska, (wie Anm. 105) 306 Nr. 1557.Google Scholar

125 So Catalogus codicum Cracoviae III (wie Anm. 88) 325.Google Scholar

126 Vgl. Rosińska, (wie Anm. 105) 168 Nr. 807 und 306 Nr. 1557.Google Scholar

127 Auf Gogelmann bezieht sich der Catalogus codicum Cracoviae III (wie Anm. 88) 324, während Rosińska (wie Anm. 105) 276 Nr. 1395, anscheinend von einer späteren Zeit ausgeht.Google Scholar

128 BJ, BJ Cod. 618 (c. 1351/c. 1421) fol. 26 v: ‘Nota, quod tabule de annis arabum excedunt tabulas de annis Christi in una hora et dimidia, unde ad concordandum eas subtrahe a tempore …’, Schluß; ‘… in tabulis Christi subtrahenda sunt 43 minuta et habebitur idem numerum [?] pro Magdeburgo vel Ertfordia', Rosińska (wie Anm. 105) 276 Nr. 1395.Google Scholar

129 Rosińska, (wie Anm. 105) 341 Nr. 1742, Schluß: ‘… differenciam terciam tractatus septimi Introductorii Albumasaris. Opus Arnoldi reportatum scilicet Erfordie et nunc anno domini MCCCCXXIX post festis sancte Trinitatis in nocte.’Google Scholar

130 Catalogus codicum Cracoviae III (wie Anm. 88) 27 Nr. 10, Schluß: ‘… vitam cum primo ducant, eius laus, potestas ac graciarum accio per secula omnium seculorum. Amen. Opus magistri Arnoldi reportatum, scilicet Erfordie et nunc regrosatum anno Domini M CCC° XXIX in fine post festum sancti Thome [7 III] ante noctem diei'; der Codex, um 1429 in Krakau hergestellt, enthält einen im 15. Jahrhundert verzeichneten Index, der den hier betrachteten Text als ‘Scriptum super Theorica planetarum Arnoldi Erf.’ beschreibt, ebd. 29.Google Scholar

131 Vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 145f.Google Scholar

132 BJ, BJ Cod. 459 (um 1429) fol. 53v–67 v, Inc. ‘Quare, si dupletur distanciam etc. Maior infert secundum correlarium et est tale, quo si dupletus [!] distanciam medii motus Solis …’, Catalogus codicum Cracoviae III (wie Anm. 88) 27 Nr. 10; Rosińska, (wie Anm. 105) 341 Nr. 1742.Google Scholar

133 Kleineidam, (wie Anm. 2) 398–449 (Registrum Magistrorum de facultate Arcium uniuersitatis Studii Erffordensis) hier 401 Nr. 15: ‘Arnoldus grollo de susato"; 411 Nr. 103: ‘Arnoldus (Engerichusen) de heruordia’ (vgl. ebd., 297f. Nr. 41); 418 Nr. 168: ‘Arnoldus Boetel'.Google Scholar

134 Vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 249ff.Google Scholar

135 Damit sind die Lorenz, Aufstellungen (wie Anm. 1) 250–255 (Anm. 3) und 259f. um folgende Angaben zu ergänzen:Google Scholar

Erlangen UB Cod. 804 (um 1439) fol. 1–34 (Kommentar), fol. 36–43 (Text), Zinner, ‘Aus alten Handschriften’ (wie Anm. 107) 25f.;

Königsberg (Kalingrad) UB Cod. 163 (14.-15. Jh.) Nr. 2 (Text, gesehrieben 1397), Zinner 37;

BJ BJ Cod. 562 (c. 1387) fol. 72v–83v (Text und Glossen, Inc.: ‘Anno dominice incarnacionis 1350, anno solari concurrente quarta, littera dominicali C, tercius post bisextum octavo Ydus Maii [8 V] indiccione 3, id est anno cicli lunaris secundo … Presens igitur opusculum quatuor capitulis distincturus primo ponam quedam preambularia …’, Schluß: ‘… dividitur per 24 horas. De ulteriori autem divisione supersedeo, quam astronomis derelinquo, et finem presenti opusculo impono gracias Deo referendo, a quo cunctis derivatum est esse et vivere, qui sine fine vivit et regnat per infinita secula seculorum. Amen. Explicit Computus Erfordiensis'), Catalogus codicum Cracoviae III (wie Anm. 88) 393f. Nr. 21, fol. 101r–104v (Text von Buch I und Kommentar, Inc.: ‘Iste liber, cuius subiectum est ut supra, qui intitulatur computus cirometralis, principali divisione dividitur in duos libros parciales …’), Catalogus codicum Cracoviae III (wie Anm. 88) 394f. Nr. 27, fol. 104v–109v (Text von Buch II und Kommentar, Inc.: ‘Secundus liber, qui intytulatur Computus cirometralis maior et continuatur. Postquam autor in primo libro …’), Catalogus codicum Cracoviae III (wie Anm. 88) 395 Nr. 28, vgl. Rosińska (wie Anm. 105) 82 Nr. 355 und 208 Nr. 1021;

Cod. 563 (1423–1434) fol. 244ra–245ra (Prolog, Inc.: ‘Circa Computi cyrometralis prohemium est tale, quod sequitur in hec verba: Fecit Deus duo luminaria magna, scilicet maius et minus …’), fol. 245rb–279vb (Text von Buch I und Kommentar, Inc.: ‘Iste est liber totalis [cirometralis?], cuius subiectum est distinctio temporum, principali sua divisione dividitur in duos libros parciales, in quorum primo determinat de distinccione temporis secundum motum Solis et Lune …’), Catalogus codicum Cracoviae III (wie Anm. 88) 403 Nr. 23, vgl. Rosińska (wie Anm. 105) 73f. Nr. 321, 82 Nr. 355, 203 Nr. 1000, fol. 280ra–311ra (Text von Buch II und Kommentar, Inc.: ‘Iste est liber secundus, qui intytulatur Computus cyrometralis maior et continuatur sic ad primum librum. Postquam autor in primo libro determinavit de distinccionibus temporum secundum motum Solis et Lune, hic in isto libro secundo determinat de motibus Solis et Lune …’, Schluß: ‘Et sic est finis huius operis … Expliciunt dicta libri Cirometralis, edita ac conscripta per magistrum Nicolaum de Grabostaw sub anno Domini 1423'), Catalogus codicum Cracoviae III (wie Anm. 88) 404 Nr. 24, vgl. Rosińska (wie Anm. 105) 204 Nr. 1003 und 445 Nr. 2318;

Cod. 1838 (c. 1485) fol. 153r–191v (Text und Kommentar, Inc.: ‘In nomine Domini amen in quo vivimus, movemus et sumus. Subiectum istius libri est tempus consideratum in se et in suis partibus prout convenit usui ecclesie …’), ebd. 82 Nr. 355 und 181 Nr. 880;

Cod. 1847 (1397) fol. 21r–38v (Text und Kommentar, marginal, Inc.: ‘Nota: secundum Philosophum vel Aristotelem turpe est ignorare, quod omnibus contingit scire ergo pro introduccione istius libri breviter est notandum quod quatuor requiruntur ad quemlibet …’), ebd. 82 Nr. 355 und 277 Nr. 1407;

Cod. 1848 (1389) fol. 9v–21r (Text), ebd. 82 Nr. 355, fol. 112v–113v (Canones, Inc.: ‘Primo eorrecciones mensium computi cirometralis. Ista est consideracio …’), ebd. 317 Nr. 1621;

Cod. 1851 (c. 1464) fol. 3r–50 (Text und Kommentar, Inc.: ‘Iste liber, cuius subiectum est mensura temporis, principali divisione dividitur in duos libros parciales. In primo determinat de distinccione temporum secundum motum solis et lune, in secundo determinat de motu ipsius solis et lune …’), ebd. 82 Nr. 355 und 206 Nr. 1013;

Cod. 1860 (15. Jh.) fol. 62r–110v (Text — Schluß: ‘Explicit cirometralis per Nicolaum de Polonia [de Grabostow], terminatus a. d. 1426’ — und Kommentar, Inc.: ‘Iste liber totalis [cirometralis?] prima sui divisione dividitur in duos libros parciales. In primo libro considerat de distinccione temporis secundum solis et lune …’), fol. 113v–116v (Text, unvollständig), fol. 117ra–132ra (Kommentar, Inc.: ‘Sacerdotes computum scire tenentur alioquin vix …’), Schluß: ‘Explicit glossula computi cirometralis a. d. 1414'), ebd. 82 Nr. 355, 209 Nr. 1027 und 367 Nr. 1879, fol. 264r–282r (Kommentar des Christianus de Prachatitz, Inc.: ‘Ut parvuli facilius capiant intellectum computorum …’), ebd. 443f. Nr. 2313;

Cod. 1928 (c. 1450) S. 25–180 (Text und Kommentar, Inc.: ‘Circa inicium computi cirometralis pro introductione thematis assumitur hec auctoritas: Turpe est ignorare quod convenit omnibus scire, quam scribit Aristoteles, summus princeps philosophorum et hec autoritas scribit …’), ebd. 74f. Nr. 326 und 82 Nr. 355;

Cod. 1942 (um 1476) fol. 78r–78v (Kommentar, marginal, Inc.: ‘Circa principium huius libri sicut eciam circa inicia aliorum librorum principaliter quinque per ordinem queruntur …’), fol. 78r–113v (Text und Kommentar, marginal, Inc.: ‘Item computus describitur sic: est ordinata temporum distinccio ex motibus solis et lune causata ad usum sancte matris ecclesie deputata …’), ebd. 77 Nr. 339, 82 Nr. 355 und 213 Nr. 1048;

Cod. 2503 (1428) S. 123–211 (Text und Kommentar, Inc.: ‘Circa inicium computi cirometralis pro introductione thematis assumitur …’), Schluß ‘Explicit computus cirometralis a. d. 1428 et est finitus per Martinum de Mezericz post reverendum baccalarium de Weliczka [!] reportatus in collegio Aristotelis'), ebd. 74f. Nr. 326 und 82 Nr. 355;

Cod. 2703 (c. 1492) fol. 2r–22r (Text, unvollständig, und Kommentar), ebd. 82 Nr. 355;

StadtB StadtB Cod. 535 (15. Jh.) fol. 109–161 (Text; siehe 253 u. 259), Zinner 46;

SB SB Clm 21107 (um A.D. 1500) fol. 13–42 (Kommentar), Zinner 50;

Upsala UB Cod. C 655 (1445–47) fol. 30–44 (Text), Zinner 57;

UB UB Cod. IV Q 36 (frühes 15. Jh.) fol. 73–99 (Text);

Cod. IV Q 37 (um 1430) fol. 94–119 (Kommentar, geschrieben 1428), fol. 181–203 (Text, geschrieben 1430), Zinner 18.

Die Angaben zum anscheinend ältesten Textzeugen stehen in Anm. 140.

136 Spunar, P., Repertorium auctorum Bohemorum provectum idearum post universitatem Pragensem conditam illustrans I (Studia Copernicana XXV, Wratislaviae 1985) 116132 hier 124f. Nr. 328.Google Scholar

137 Lorenz, (wie Anm. 1) 256 Anm. 10.Google Scholar

138 Berlin, SB Cod. lat. oct. 416 118 Bll. Zinner, ‘Aus alten Handschriften’ (wie Anm. 107) 11f. gibt — unter der falschen Signatur Cod. lat. qu. 1937, 26 (die Accessionsnummer lautet: 1937, 26) — eine kurze Beschreibung.Google Scholar

139 Berlin, SB Cod. lat. oct. 416 fol. 2r–25 r, Inc.: ‘Computus est scientia considerantis tempora ex solis et lunae motibus …’; Zinner, ‘Aus alten Handschriften’ (wie Anm. 107) 11; vgl. Thorndike/Kibre (wie Anm. 110) 243.Google Scholar

140 Berlin, SB Cod. lat. oct. 416 fol. 46r–53 v, Inc.: [lib. I] ‘Cognito veritatis de pausis temporum circa motum solis et lunae …’, der Text schließt: ‘Explicit computus minor Incipit secundus computus maior,’ fol. 54r–60 r, Inc.: [lib. II] ‘Ut solis et lunae …’, der Text schließt wie oben zitiert. Damit dürfte auch die Quelle für den Hinweis, ‘Joh. Algeri […] besuchte vor 1357 die Hochschule zu Erfurt,’ bei Zinner, E., Deutsche und niederländische astronomische Instrumente des 11.-18. Jahrhunderts (2., ergänzte Aufl., München 1967) 142, gefunden sein; vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 245; dagegen hat Zinner, ‘Aus alten Handschriften’ (wie Anm. 107) 12, in seiner Beschreibung der Berliner Handschrift eine unzutreffende Lesart notiert: ‘Joh. asgari von gütersleven, Studenten in Erfurt.’Google Scholar

141 Vgl. Lorenz, (wie Anm. 1) 256f.Google Scholar

142 Berlin, SB Cod. lat. oct. 416 (1357–1359) 118 Bll.:Google Scholar

fol. 26r–37r, Inc.: ‘Licet infine temporum consistet …’ diese im Explicit von Caldaris als ‘computus ecclesiasticus’ bezeichnete Arbeit heißt bei Thorndike/Kibre (wie Anm. 110) 826 u. 827, ‘Massa compoti’ und wird Alexander de Villa Dei zugeschrieben; Zinner, ‘Aus alten Handschriften’ (wie Anm. 107) 12;

fol. 38r–42r, Inc.: ‘Notandum quod duplex est cyclus …’, von Thorndike/Kibre 950, als ‘Computus manualis’ bezeichnet, identifiziert Zinner, a.a.O., das Werk als einen Kommentar zum Computus des Johannes de Polonia;

fol. 44r., Inc.: ‘Si scire velis …’, Zinner, a.a.O.: Über die Zeichen;

fol. 62r–72r: Inc.: ‘Computus est …’, Zinner, a.a.O., identifiziert den Text als Computus Konrads von Straßburg; Thorndike/Kibre 243;

fol. 72v–76r, Inc.: ‘Notandum quod duplex est ciclus …’, von Thorndike/Kibre 950, als ‘Computus manualis’ bezeichnet, identifiziert Zinner, a.a.O., das Werk als einen Kommentar zum Computus des Johannes de Polonia;

fol. 78r–84r, Zinner Zinner, a.a.O., als Kalender von Petrus de Dacia bezeichnet; vgl. Thorndike/Kibre 1191;

fol. 85r, Federzeichnungen der Monatsbeschäftigungen von Januar bis Juli;

fol. 86v–98r, Tabellen zum Kalender;

fol. 104r–108v, im Explicit als ‘Canones aurei’ bezeichnet identifiziert Zinner, a.a.O., den Text als einen Computus mit Ortsverzeichnis, den er einem Johannes von Hameln zuweist;

fol. 111v–116r, Zinner Zinner, a.a.O., als ‘Tafeln für Magdeburg für 1354–1450 und der Finsternisse der Jahre 1358–1386, berechnet für Magdeburg gemäß Magister danko' bezeichnet;

fol. 118v, Zinner Zinner, a.a.O., als ‘Pythagoras. Figur der Sphaera’ bezeichneter Text mit Zeichnung.

143 Von Cod. Erf. F 109 habe ich mittlerweile von der WB Erfurt einen Film erhalten, über den in absehbarer Zeit näheres mitzuteilen bleibt; das Kolophon zum ersten Text lautet: ‘Expliciunt reportata super tractatus lecta a Hermanno sublectore apud beatam virginem mariam, completa per manus Iohannis de Fredeberg’ (fol. 45va), das Kolophon des folgenden Textes lautet: ‘Expliciunt reportata super librum de modo arguendi siue elixir lecta in erfurdia finita et completa anno domini M.ccc 44., xvii kalendis octobris’ (fol. 62 va); siehe Lorenz (wie Anm. 1) 100 und 203f. (mit der unzutreffenden Signatur: Cod. Erf. Q 19).Google Scholar